Groundwater training Olifants Doorn Projects IWRM 2

Transcription

1 Groundwater training Olifants Doorn Projects IWRM 2 REPORT: GEOSS Report No: G2009/06-02 GEOSS Project No: 2008/ PREPARED FOR: NJ Wullschleger Informage PO Box 250 Worcester 6849 PREPARED BY: Julian Conrad GEOSS - Geohydrological and Spatial Solutions International (Pty) Ltd Unit 19, TechnoStel, 9 Quantum Street, TechnoPark Stellenbosch 7600 Tel: (021) jconrad@geoss.co.za ( June 2009

2 Table of contents: 1. Introduction Terms of reference Attendance Register Clanwilliam 19 May 2009 (the original list is included in Appendix A) VanRhynsdorp 20 May 2009 (the original list is included in Appendix A) Wuppertal - 21 May 2009 (the original list is included in Appendix A) Project issues Clanwilliam VanRhynsdorp Wuppertal Equipment list Feedback responses Conclusion Appendix A. Attendance Register Appendix B Equipment receipts Appendix C Presentation given Appendix D Handouts provided Appendix E. Photo Gallery GEOSS Report No. G2009/

3 1. Introduction There is a dire need for capacity building with regard to groundwater across all sectors of the community. Within the Olifants-Doorn Water Management Area there are a number of communities making use of groundwater and they need to be educated and equipped so that they can monitor the resource and thereby manage its use. This project is directed toward equipping and training four main community groups, namely: Loeriesfontein Emerging Stock Farmers (Loeriesfontein) Swartruggens Conservancy (Koue Bokkeveld / Ceres Karoo) Suurrug Emerging Farmers (Suurrug / Heuningvlei / Wuppertal) and Clanwilliam Emerging Farmers 2. Terms of reference A booklet has been written on Groundwater - Why and How. This booklet is part of a series to support a capacity-building initiative for Catchment Forums and Water User Associations in the Olifants-Doorn Water Management Area (WMA). WWF-SA initiated the project and produced the materials with partners, including FETWater. This pilot programme was implemented by DWAF with support from Danida. Presentations have been given to relevant stakeholders based on the above work; however thereafter it was clear that a dire need existed for training in the practical implementation of groundwater monitoring and management. Thus the core objective of the ToR is to: To equip and train community representatives in the monitoring and management of groundwater. This training will assist in ensuring the long term viability of the projects that have already been established. The project Terms of Reference (ToR) are: Prepare handouts to accompany the training. These handouts are to be practical reference material on how to monitor groundwater. The material must be produced in Afrikaans and can be based on existing DWAF literature. Practical training must take place at relevant centres throughout the Olifants-Doorn WMA. The training must commence with a short introduction on groundwater monitoring by means of a Powerpoint presentation and then followed up with practical instruction in the field. In conjunction with training, monitoring equipment must be distributed to the relevant parties. This must include: a dip meters(100 m buzzer type), a tape measure, EC / ph multifunction meters, a carry bag and log sheets. A report on the training, once it has been completed, also must be compiled. GEOSS Report No. G2009/

4 3. Attendance Register 2.1 Clanwilliam 19 May 2009 (the original list is included in Appendix A) Name Organisation Postal address Tel Fax 1 Andre Cornelissen Dept Landbou Posbus 13, Vredendal andrec@elsenburg.com Cylda Rwexwana Lukhanyo Ag. Project PO Box 143, Elands Bay Lollo Nyala Lukhanyo Ag. Project PO Box 143, Elands Bay Salome Horn Vukani Makhosikazi 5 St Peters St, Lamberts Bay 5 Simon Loff Taraqwa Pietersfield Gladwyn Kotze Jagulak + Wolfkloof Drakenstein Gevangenis Gladwyn.jk@gmail.com P/Bag X6005, Paarl, Jacobus Smit Krom Antonies Posbus 452, Piketberg kromantonies@gmail.com Wilhelm Petro Cederberg Forum P O Box 364, Petersfield Hendrik Janse Taraqwa Boere Posbus 364, Citrusdal Janse.hendrik@gmail.com Cederberg Forum Soyisile Niombela Dept Landbou PO Box 130, Vredendal souisilen@elsenburg.com 11 Karolus Alexander Cederberg Municipality Posbus 4, Lamberts Bay Sally du Plooy Cederberg Municipality Posbus 4, Lamberts Bay C. Filander Cederberg Municipality Posbus 4, Lamberts Bay Susi Engelbrecht Northern Sandveld WUA PO Box 123, Lamberts susi@sandveldorganics.co.za Bay i Regan Rose GEOSS - Instructor PO Box 12412, Die rrose@geoss.co.za Boord, 7613 ii Julian Conrad GEOSS - Instructor PO Box 12412, Die Boord, jconrad@geoss.co.za GEOSS Report No. G2009/

5 2.2 VanRhynsdorp 20 May 2009 (the original list is included in Appendix A) Name Organisation Postal address Tel Fax 1 Kobus Wiese Farmer Posbus 240, VanRhynsdorp 2 Len Lategan Matzikama Forum Posbus 444, Lutzville Andreas Jantjies VanRhynsdorp Emerging Weltevrede Sirkel Farmers 4 Willem Huisamen VanRhynsdorp Emerging 158 Protea Street Farmers VanRhynsdorp 5 Albert Nel LOBV Posbus 12, Loeriesfontein Patrick Steenkamp LOBV Hoofweg Loeriesfontein Arrie Januarie Nuwerus Brian Dyason DWAF Bellville dyasonb@dwaf.gov.za 9 Nicolette Vermaak DWAF Bellville Vermaakn2@dwaf.gov.za 10 Helga Hoveka DWEA (DWAF) Bellville hovekah@dwaf.gov.za 11 Freda Jonck DWAF Bellville jonckf@dwaf.gov.za 12 Voyi Tumana DWAF Bellville tumarar@dwaf.gov.za 13 Abraham van Zyl LOBV Loeriesfontein Johannes Hugh (?) LOBV Loeriesfontein Bertie Cloete Forum Nuwerus BMA Joseph Claase Matzikama Forum Lutzville Catharina Frans Lamatzi care Van Rhynsdorp Elsabe Meintjies Lamatzi care Groente Protea 168, Projek VanRhynsdorp i Regan Rose GEOSS - Instructor PO Box 12412, Die rrose@geoss.co.za Boord, 7613 ii Julian Conrad GEOSS - Instructor PO Box 12412, Die Boord, jconrad@geoss.co.za GEOSS Report No. G2009/

6 2.3 Wuppertal - 21 May 2009 (the original list is included in Appendix A) Name Organisation Postal address Tel Fax 1 Elrianchia Gertse Beukeskraal boere Beukeskraal, Wuppertal verenigings Henry Kupido Esselbank boere Esselbank, Wuppertal verenigings Danny Zass Esselbank Esselbank, Wuppertal Dennis Bantom Wuppertal Organic Church Square, Farmers Wuppertal Gert Systc (?) Suurug Suurug, Wuppertal, Elizabeth Duggans Wuppertal Organic Wuppertal (?) Farmers 7 Nikolaas Koopman Nuweplaas Nuweplaas Wuppertal (?) David van Rooy Nuweplaas Emerging Nuweplaas Wuppertal Framers 8138 i Regan Rose GEOSS - Instructor PO Box 12412, Die rrose@geoss.co.za Boord, 7613 ii Julian Conrad GEOSS - Instructor PO Box 12412, Die Boord, jconrad@geoss.co.za GEOSS Report No. G2009/

7 4. Project issues The following lists the project related issues that were raised during the workshops. Project background: 3.1 Clanwilliam CB01X Cederberg Emerging Farmers Forum: (Tarakwa) they do have a borehole but it is not used do not know the yield or water quality. They would like to have the borehole tested and equipped so that it can be used. They would like more knowledge about groundwater. Also want to know how groundwater occurs and where can one drill for groundwater? JW11 Jagvlak two boreholes exist however the water is brak. Currently make use of water out of the Doring River but this is very limited in summer. Would like to use the borehole and would like t know how to treat the water. LK11 Lukhanyo has 1 borehole, however the pump keeps breaking not sure what the problem is. Pump was serviced in Stellenbosch by Dept of Ag. however it is still not working. They want to use the borehole as they do not want to use Municipal water it is too expensive. SW01X Swartruggens not present. WK10 Krom Antonies all agricultural areas however a crucial catchment for Velorenvlei there is currently no monitoring and also with the pending tungsten mine, groundwater monitoring is crucial. WN10 Northern Sandveld WUA Awareness this is a sensitive area groundwater is very important more widespread monitoring is required and in more detail. Salome Horn Lamberts Bay would like to use groundwater they have a municipal account of R however Mr Rashid Khan said they can get water for the project and even so they have not used much water to date. Department of Agriculture busy with a monitoring project and are keen to learn more about groundwater. GEOSS Report No. G2009/

8 3.2 VanRhynsdorp DM11 DMA Emerging Farmers Forum (Bitterfontein). There is only borehole water (an existing government borehole), need to know what crops can be grown. LA21 Lamatzicare. Use groundwater the borehole eis on site. The borehole is too salty. They want to know how to purify water. They used sprayers and this killed all the crops. Drip irrigation is essential. LF21 Loeriesfontein Emerging Farmers. Depend entirely on groundwater for livestock watering. Boreholes have dried up. They need monitoring equipment to test the boreholes. They don t know how deep the boreholes are or where the water levels are. Need more measured data. There are about 20 windpumps. Water resource management is important. There is no other water available. Area is appox ha. Also want to start with a database. Also concerned about the town s water supply. MT11 Matzikama. There is a borehole in Klawer but not sure if it can be used. Can it alos possibly be recharged? WV10 VanRhynsdorp WUA. Kobus Wiese now starting to do the monitoring and taking over from Brian Dyason. VA01X VanRhynsdorp Emerging Farmers. Not sure about the use of the borehole. Need to learn more about groundwater, it s occurrence etc. GEOSS Report No. G2009/

9 3.3 Wuppertal ES11 Esselbank. Two boreholes connected to 6 tanks. One borehole is artesian they don t want to waste / lose all this water. This borehole needs to be sealed. The other borehole is weaker but fine. The water quality from both boreholes is good. NU11 Nuweplaas. Two farms (Nuweplaas and Prinseplaas). Two boreholes. Landbou has tested the one borehole at l/hr. They pump up to 10 tanks. However need to install the drip irrigation and to know what crops to plant (and where). The borehole is available for irrigation purposes. The main problem is getting the drip irrigation going and how to use the water wisely i.e. need to know about the scheduling and sharing of the water. The drinking water is wasted this must be prevented. SU21 Suurug. No major problems. However the pump now runs continuously even when the tanks are full. They just keep overflowing this is a complete waste of water, electricity and money. This is the 2 nd pump the first pump packed up what are the warranty issues? The seems to be a communication gap between IWRM and Dept of Agriculture. DoAg where responsible for the pump installations, tanks etc and they are going to sort out the continuously running borehole pump. The borehole is well set up with flow meter etc. WW10 Sederboom. (Wuppertal). The storage dam is used for irrigation. However needs to be cleaned. Also they need to know how much water is required per crop per hectare to calculate water requirements. The dam can be easily polluted and it is not protected so it can be contaminated. Regarding the drinking water they need to know how much is being used and they want the water use metered. Water must not be wasted. Education of the community regarding water conservation is required. Beukeskraal. No boreholes yet they have identified a suitable area for agriculture however need a borehole there. Andrea van Niekerk DoAg (Clanwilliam) has assessed the situation but nothing has happened yet. There is also a shortage of drinking water it comes from Wuppertal however there are often problems poss. The pipe leaks or is blocked... General Andrea is busy organising a workshop on agriculture, but water is also a crucial issue the names from the Wuppertal session must be sent to her and included in the workshop and also water issues need to be addressed. GEOSS Report No. G2009/

10 5. Equipment list The following equipment was distributed to the project teams: 1 X 100 water level meter (dip meter) 1 X portable Martini ph/ec/tds/temp Meter 2 X ph ml sachets (25 X 20ml) 2 X ph ml sachets (25 X 20ml) 2 X 12,880 µs/cm Conductivity Solution (25 X 20 ml Sachets) 2 X Storage Solution 2 X General purpose probe cleaner The project teams included the following: CB01X Cederberg Emerging Farmers Forum JW11 Jagvlak Wolfkloof Hoodia Doring River project LK11 Lukhanyo Agricultural Project (they were given the SW01X Swartruggens kit as SW01X was not present and the LK11 was left behind in Worcester) WK10 Krom Antonies WUA Water Awareness project WN10 Northern Sandveld WUA Awareness project DM11 DMA Emerging Farmers Forum Project LA21 Lamatzicare Food Gardens LF21 Loeriesfontein Emerging Farmers MT11 Matzikama Emerging Farmers Forum Project ES11 Esselbank Emerging Farmers Project NU11 Nuweplaas Emerging Farmers Project SU21 Suurug Emerging Farmers WW10 Sederboom Water User Group Awareness Project Thirteen kits were distributed. The acknowledgement receipts are included in Appendix B. WV10 VanRhynsdorp WUA Groundwater monitoring project they have already received their equipment however they were at the training. GEOSS Report No. G2009/

11 6. Feedback responses A presentation was given at each workshop and this is included in Appendix C. In addition the handouts given to the course members are included in Appendix D. Integrated Water Resources Management Olifants-Doorn Workshop Evaluation and feedback 1. Did you receive enough information prior to the workshop? Very Poor Poor Good Very Good Excellent 19-May (2) (7) 1.1. (2) (3) 20-May (1) (8) (6) 21-May (1) 1.1. (2) 1.1. (2) 1.1. (2) Total Comments: We were never informed about this information. Yes I received knowledge because I was in the dark not knowing about water verifications, now I know better. Yes the information was very good. I learnt a lot about boreholes. Date, time and venue were not given. Very informative. Enough to take to the project. Good experience gained. Good experience. Good experience. Little knowledge about the workshop. Yes I received a lot of information Yes I was informed about what the workshop was about. Informed by fax. It was very good for me. GEOSS Report No. G2009/

12 2. The quality of the information you received during the workshop? Very Poor Poor Good Very Good Excellent 19-May (2) (7) (5) 20-May (2) (10) 1.1. (2) 21-May (2) 1. (1) (5) Total Comments: It is not easy you need more exercise in order to get used to it. The quality of the information given was very good. I understood. I have more information about boreholes. It was good us Plattelanders appreciated the Afrikaans. Was very informative, but must have a follow-up workshop to ensure its success. I really enjoyed it and I learnt a lot about groundwater. Everything was neatly presented and was practically demonstrated as well. Questions were clearly answered. The information was presented reasonably well. The members are now more informed about certain aspects of water readings. It could not be imporved. 3. The level of effort required during the group work? Not challenging Reasonable About right Very challenging 19-May (1) (2) (3) (5) 20-May (1) (4) (8) 21-May (3) (2) Total Comments: You have to listen and also have imagination in your mind The only thing is language. The level required during group was very challenging. It had benefit. Everyone could raise their issues. Because there is a lack of knowledge it was great to obtain new knowledge Everybody worked well together. Excellent (4) (3) GEOSS Report No. G2009/

13 4. How do you rate the quality of the workshop presenters? Very Poor Poor Good Very Good Excellent 19-May (2) (5) (8) 20-May (2) (7) (6) 21-May (1) 1.1. (2) (5) Total Comments: He did try to make sure that we understand very well and the practical. The presenters presented excellent work. He was available for questions. They know their field. They were professional presenters. They were proper presenters. They presented well, actually I say very well as it was in Afrikaans. Very good. It was professionally presented. There must be a follow-up workshop in the future to ensure the knowledge is expanded. The information was presented very clearly and is easy to understand. The presenters know what they are talking about. Very well presented. They did it very well. GEOSS Report No. G2009/

14 5. How do you rate the facilities? 19-May-09 Clanwilliam Lodge 20-May-09 Namaqualand country Lodge - VanRhynsdorp 21-May-09 Wuppertal - Lekkerbekkie Very Poor Poor Good Very Good Excellent (1) (5) (8) 1. (1) (8) 1. (1) (5) (4) Total Comments: It was very good. There was enough for everybody. It is a pleasure to attend sessions. Under the conditions there is room for improvement. Facilities were very good. Pity that we could not go to a borehole. 1. (1) 1. (1) 6. Was there enough time allocated for the workshop? (Level of satisfaction 1 = lowest, 5 = highest) May (1) (4) (9) 20-May (3) (6) (6) 21-May (7) Total Comments: I am very satisfied. We could finish everything. Is there ever enough time? Yes there was. Yes there was enough time available. GEOSS Report No. G2009/

15 7. Any other comments or recommendations you would like to make? We thank IWRM for the knowledge that you are sharing to the emerging farmers. There is still a lot to learn about borehole, solar or any pump because it is necessary to know. DWAF must present more workshops like this, because many people do not understand how the system works. Many of the small farmers will appreciate such presentations. None. What are the rules regarding equipment? Guidelines are required regarding renting out the equipment. Further training required if available. Was well organised and facilitated. Hold the workshop again as this was a success! More time was needed to absorb the information and to understand it. Follow up meeting required so that we can see if we understood the information. It was good. Yes we will welcome them again with open hearts to come and visit. Workshop was very clear and educational. I now understand more. Another workshop on the topic needs to be presented. I learnt a lot and can now apply it to the community. We think we must do this more often. Everything was clear and understandable. There was enough time for questions and we understood the information well. I enjoyed it very much and learnt a lot. The workshop was very informative and I enjoyed it very much. I hope this is not the last time. The behaviour was very good. It was good to see how scientific information can be practically implemented. Ooo ooo ooo GEOSS Report No. G2009/

16 7. Conclusion Three workshops were concluded successfully. These workshops included a lecture series on groundwater occurrence and how to monitor groundwater (both groundwater levels and groundwater quality - the groundwater quality being assessed via measurements of ph, Electrical Conductivity (EC), Total Dissolved Solids (TDS) and temperature). Following on from the lectures, practical demonstrations were given, in the lecture venues, on the equipment, i.e. how it should be used, calibrated and cared for. The equipment was then handed over to the project teams that were present at each course. Thereafter a borehole was visited and the field work was then demonstrated. Included with the lectures were a set of course notes, including log sheets so that the field measurements can be recorded. It was suggested to the project members that once a log sheet was full, it should be faxed to GEOSS, who will then capture the data and then graph the results and provide feedback to the project team. The day of training was structured so that there was plenty of time for discussion and learning. A photo gallery is included in Appendix E. Due to the relatively technical nature of the working with the equipment and also the fact that not all of the boreholes being used have been prepared for monitoring, it is strongly felt by the trainees and the course presenters that follow-up training must be included. This work is to include the assessment of each of the project boreholes to ensure they are suitable for monitoring purposes. In addition it is also important to assess the accuracy of the groundwater level and groundwater quality monitoring that is taking place at the projects. The three workshops completed only addressed the early phases of a properly structured monitoring programme. The keenness of the participants to ensure that the monitoring be correctly implemented, really does support the on-going involvement of specialists, with the longer term perspective being that the water users themselves eventually monitor and manage their own resources. GEOSS Report No. G2009/

17 Appendix A. Attendance Register GEOSS Report No. G2009/

18 18

19 19

20 20

21 21

22 Appendix B Equipment receipts. (These have been listed alphabetically) GEOSS Report No. G2009/

23 23

24 24

25 25

26 26

27 27

28 28

29 29

30 30

31 31

32 32

33 33

34 34

35 35

36 Appendix C PowerPoint Presentation. GEOSS Report No. G2009/

37 37

38 38

39 39

40 40

41 41

42 42

43 43

44 44

45 45

46 46

47 47

48 48

49 Appendix D Handouts provided GEOSS Report No. G2009/

50 Grondwater Monitering vir Pomp-operateurs Text translated from the NORAD document Groundwater Monitoring for Pump Operators DWAF, March 2004 Vertaal deur Informage CC Vir n kursus inleiding na grondwater bestuur deur GEOSS (Pty)Ltd As deel van die Departement Waterwese / DANIDA Geïntegreerde Water Hulpbronne Bestuur Programme (IWRM) TOOLKIT for WATER SERVICES: Number 6.1 Hierdie document is n gids vir pomp-operateurs wat groundwater moniteer. Die document is hoofsaaklik bedoel vir Verskaffers van Water Dienstes en hul personeel. GEOSS Report No. G2009/

51 Groundwater Monitoring for Pump Operators DWAF, March 2004 Published by Department of Water Affairs and Forestry Directorate: Information Programmes Private Bag X313 PRETORIA 0001 Republic of South Africa Tel: (012) This publication may be reproduced only for non-commercial purposes and only after appropriate authorisation by the Department of Water Affairs and Forestry has been provided. No part of this publication may be reproduced in any manner without full acknowledgement of the source. Implemented by CSIR Written by Phillip Ravenscroft and Ricky Murray Editing Anthea Josias Artwork Vusi Malindi Layout and design Gill McDowell Inputs Eddy van Wyk Produced under: The NORAD-Assisted Programme for the Sustainable Development of Groundwater Sources under the Community Water and Sanitation Programme in South Africa GEOSS Report No. G2009/

52 Inhoudsopgawe Foreword (see original English version) Gereedskapstel vir Waterbestuur (see original English version) Akronieme (see original English version) 1 Grondwater Monitering Wat is grondwater en hoe monitor ons dit? Die rol van die pomp-operateur in die monitering van grondwater 2. Meting van Watervlakke Inleiding Toerusting wat benodig word vir meting van watervlak Stap vir stap meting van watervlak Sindelikheid Veiligheid 3. Meting van Hoeveelheid of Volume Water wat Gepomp is: Hoe om 'n Vloeimeterlesing te Neem 4. Hoe om Lesings aan te Teken in jou Logboek Handpompe Outomatiese pompe Algemeen vir handpompe en outomatiese pompe 5. Die Boorgat Algemeen gebruikte pompe Skakelaars wat op outomatiese pompe gebruik word 6. Monster Evalueringsvorm vir Pomp-operateurs Grondwater Monitering 7. Verwysings en addisionele leeswerk (see original English version) 8. Woordelys en definisies (see original English version) GEOSS Report No. G2009/

53 1 Grondwater Monitering Wat is grondwater en hoe monitor ons dit? Grondwater is water wat onder die oppervlak van die aarde aangetref word in die klein krakies en ruimtes in die rotse en ondergrondse sand. Grondwater is oorspronklik afkomstig van reën wat in die grond ingetrek het oor groot areas en ondergronds gestoor word, soos 'n groot spons wat met water gevul is. Natuurlik word fonteine aangetref waar hierdie ondergrondse water oorborrel tot op die oppervlak van die aarde. Boorgate is gate wat diep in die rotsformasies geboor word onder die aarde se oppervlak. Deur 'n pomp te gebruik wat binne-in 'n boorgat geïnstalleer is, kan water uit die ondergrondse spons gepomp word vir menslike gebruik. Ons monitor grondwater deur aan te teken hoeveel water ons gebruik het en deur die ondergrondse watervlak te meet. Die doel met die monitering van grondwater is om te weet hoeveel water beskikbaar is vir gebruik en of dit geskik is as drinkwater. Wanneer ons water uit 'n boorgat pomp, daal die ondergrondse watervlak, soos wat in die illustrasie aangetoon word. Die rol van die pomp-operateur in die monitering van grondwater 1. Die pomp-operateur is 'n belangrike skakel in die grondwater moniteringsketting. Hy teken die watervlak in die boorgat en die hoeveelheid water wat uitgepomp is, aan. Die pompoperateur maak ook 'n nota van enige probleme of veranderinge wat hy waarneem in die werking van die boorgat en die pomp. 2. Hierdie inligting word na die Waterdienste Owerheid (WDO) gestuur, waar dit aangeteken word in die rekenaar grondwater bestuurstelsel. 3. Verslae vanaf hierdie stelsel word verskaf aan die WDO se tegniese personeel, wat die data analiseer. Uit hierdie analise kan hulle sien of die boorgat oor- of onderbenut word en hulle kan aanbevelings maak aan die pomp-operateur oor die manier waarop die boorgat bedryf word. Die WDO se tegniese personeel mag ook die hulp van 'n gespesialiseerde grondwaterkenner inroep vir advies rakende sommige van die inligting. 4. Die inligting wat deur die WDO ingesamel is, word gebruik om verslag te lewer aan Waterwese Hidrologiese Dienste, wat verantwoordelik is vir die monitering van grondwater in Suid-Afrika. As die pomp-operateur nie goed rekord hou nie, kan geeneen van die ander genoemdes (WDO, Waterwese, ens) hul werk behoorlik doen in die monitering van grondwater nie. Hierdie riglyndokument fokus op wat benodig word vir die pomp-operateur om deeglik rekord te kan hou. GEOSS Report No. G2009/

54 2 Meting van Watervlakke Inleiding Die organisasie wat die waterskema van dag tot dag bedryf, word die Water Dienstes Verskaffer (WDV) genoem. As deel van hul pligte vir Bedryf en Instandhouding (O & M) moet die WDV verseker dat gereelde metings van die watervlakke in die boorgate, sowel as die onttrekking uit die boorgate, plaasvind, en dat hierdie metings akkuraat aangeteken word in die boorgat logboek. Die WDV moet ook seker maak dat hierdie rekords aangestuur word na die WDO, wat gewoonlik die Distriksmunisipaliteit vir die area is. Normaalweg is die pomp-operateur of tegniese operateur verantwoordelik vir die meting en optekening van die watervlakke en watermeterlesings, sowel as uurmeter lesings by elektriese pompe. Toerusting wat benodig word vir meting van watervlak Die volgende toerusting word benodig om watervlakke te meet: Piezometerbuis Dipmeter Liniaal Logboek Die piezometerbuis is 'n klein deursnitpyp wat in die boorgat afgaan. Die watervlak word gemeet deur die dipmeterkabel in die piezometerbuis te laat insak. Wanneer dit nie gebruik word nie, behoort die bopunt van die piezometerbuis toegemaak te word met 'n doppie. Ons gebruik 'n dipmeter om watervlakke te meet. 'n Dipmeter bestaan uit 'n stuk elektriese kabel wat om 'n spoel gerol is met 'n gewig onderaan (ook 'n peiler genoem). Dit lyk soos 'n elektriese verlengkoord (maar dit is nie en kan nie as 'n verlengkoord gebruik word nie). Die dipmeterpeiler meet die watervlak in die boorgat sodra dit die water raak. Alle dipmeters het 'n manier waarop hulle wys wanneer die peiler aan die water geraak het. In die meeste gevalle word dit aangedui deur 'n meter, maar sommige dipmeters gebruik 'n lig of gonser om te wys wanneer die peiler in die water is. Sommige dipmeters het ook 'n aan/af skakelaar. GEOSS Report No. G2009/

55 Die dipmeter werk as volg: Wanneer dit aangeskakel is, word 'n flou elektriese stroom aktief in die kabel. Wanneer die peiler onder water is, vloei die stroom in die kabel en die meter beweeg soos wat dit die stroom meet. Wanneer die peiler uit die water gelig word, hou die stroom op beweeg en die meter keer terug na sy oorspronklike nulposisie. Dus, as jy die peiler in die boorgat laat afsak en dophou wanneer die meter beweeg, kan jy die diepte van die watervlak in die boorgat meet. Jy kan dit probeer deur 'n emmer water te gebruik. Plaas die peiler in 'n emmer water en hou die meter dop wanneer die peiler aan die water raak. Dis ook 'n goeie manier om te kontroleer of jou dipmeter werk. Stap vir stap meting van watervlak Neem altyd jou lesings op dieselfde plek normaalweg is dit die bopunt van die piezometerbuis. Meet hoe ver die piezometerbuis uitsteek bo die basisplaat van die ontbrandingskop en skryf hierdie lesing in jou logboek op. Die lesing word na verwys as die stelhoogte of verwysingsvlak. As die pomp uit die boorgat gelig word of die piezometerbuis om enige ander rede beweeg, meet dit weer en teken die lesing in jou logboek aan in die kommentaarkolom. Hier volg die stappe wat geneem moet word om die watervlak te meet: 1. Maak seker jy het die volgende: Pen Logboek Dipmeter 'n 1-meter maatband 2. Was jou hande voordat jy die dipmeter gebruik. 3. Skakel die dipmeter aan as dit 'n aan/af-skakelaar het. 4. Verwyder die doppie van die bopunt van die piezometerbuis. 5. Laat sak die peiler stadig tot in die piezometerbuis totdat die meter beweeg. 6. Lig en laat sak die peiler 'n bietjie en hou die meter dop om seker te maak jy het die korrekte watervlak. 7. Hou jou vinger op die regte plek op die kabel. 8. Trek die kabel uit die piezometerbuis uit totdat 'n metermerk sigbaar word. GEOSS Report No. G2009/

56 9. Meet vanaf die metermerk op die kabel tot by jou vinger met 'n liniaal dit gee ook die sentimeters. 10. Teken die meters en sentimeters in jou logboek aan. 11. Kontroleer die lesing en maak seker jy het dit korrek aangeteken. In hierdie diagram is die lesing 14 meter en 7 sentimeter, of meter. Moenie vergeet om die nul voor die 7 by te voeg wanneer die sentimeterlesing minder as 10 is nie. Teken die lesing in jou logboek aan as 14m07cm. Hierdie lesing is 14 meter en 70 sentimeter. Teken die lesing in jou logboek aan as 14m70cm. Sindelikheid Onthou altyd dat jy met die drinkwatervoorraad van die gemeenskap werk: Maak altyd seker dat jou hande en toerusting skoon is. Jou dipmeter moet in 'n plek bewaar word wat skoon en buite die bereik van kinders is. Dit sal die beste wees om die meet-apparaat in 'n skoon plastieksak te bêre. Was die kabel van jou dipmeter as dit vuil is. Veiligheid Om bewegende masjinerie soos 'n gemotoriseerde pomp te bedryf, kan gevaarlik wees en kan ernstige beserings veroorsaak as die korrekte veiligheidsmaatreëls nie te alle tye streng gevolg word nie. Wanneer watervlakke gemeet word op 'n pomp wat dryfbande het, moet die piezometerbuis altyd weggehou word daarvan. As die piezometerbuis naby aan die dryfbande is, skakel die motor af voordat die watervlaklesing geneem word. Moenie los klere dra wat ingetrek kan word in die dryfbande nie. As die dryfbande aangedryf word deur 'n elektriese motor met 'n outomatiese skakelaar, skakel altyd die elektrisiteit af voordat 'n watervlaklesing geneem word. By elektriese stelsels is daar altyd addisionele veiligheidsmaatreëls wat gevolg moet word om elektriese skok te vermy. Moet nooit enige elektriese komponent aanraak nie, tensy jy toestemming het om dit te doen en jy die korrekte veiligheidsmaatreëls gevolg het. Staande water moet onmiddellik uit die pomphuis verwyder word, en maak seker dat water nie die pomphuis kan binnekom nie. GEOSS Report No. G2009/

57 3 Meting van Hoeveelheid of Volume Water wat Gepomp is: Hoe om 'n Vloeimeterlesing te Neem Die nommers op die vloeimeter is die aantal kiloliters wat gepomp is. Een kiloliter is dieselfde as 1m 3 (een kubieke meter), wat dieselfde is as 1000 liter. Die kleinste wyserplaat op die watermeter toon kleiner hoeveelhede. X 0.1 meet 100 liter intervalle en 'n volle rewolusie van die klok is 1 kiloliter. X 0.01 meet 10 liter intervalle en 'n volle rewolusie van die klok is 100 liter. X meet 1 liter intervalle en 'n volle rewolusie van die klok is 10 liter. Om die onttrekking in jou logboek aan te teken, moet jy die aantal kiloliters wat uitgepomp is, neerskryf, soos in die volgende voorbeelde: Teken in die watermeterkolom van jou logboek aan. Die wyserplate van watermeters van verskillende verskaffers kan verskil. Soms is die laaste een of twee nommers 'n ander kleur. Dit beteken dat die nommer in 'n ander kleur 'n deel van 'n kiloliter meet. Op hierdie meters moet slegs die kiloliters aangeteken word (die syfers in swart en wit nommers op die voorbeelde). As jy nie seker is van die lesings op jou watermeter nie, vra jou toesighouer vir raad. Teken 7223 kiloliter in die watermeterkolom van jou logboek aan. Teken 950 kiloliter in die watermeterkolom van jou logboek aan. GEOSS Report No. G2009/

58 4 Hoe om Lesings aan te Teken in jou Logboek Daar is twee soorte pompmotors wat algemeen gebruik word vir landelike watervoorsiening, nl handpompe en outomatiese pompe. Die lesings vir elk hiervan moet verskillend aangeteken word. Handpompe word aan- en afgeskakel deur die operateur en sluit alle diesel-aangedrewe pompe en hand-aangedrewe elektriese pompe in. Outomatiese pompmotors is elektries-aangedrewe pompe wat outomaties aan- en afskakel met 'n tydskakelaar of ander skakelaar. Met handpompe word dit aanbeveel dat die operateur die watervlak meet voordat hy die pomp aanskakel en weer net voor hy dit afskakel. Dis gevaarlik om die watervlak te meet terwyl die pomp loop; meet die watervlak binne 5 minute nadat die pomp afgeskakel is. Handpompe 'n Voorbeeld van 'n logboek vir 'n handpomp sal so lyk: Skryf die datum, vloeimeterlesing, watervlaklesing en tyd in die kolomme neer voordat die pomp aangeskakel word. Wanneer die pomp afgeskakel word, moet jy die watervlaklesing, tyd en vloeimeterlesing neerskryf. Dit sal die beste wees om die watervlaklesing te neem net voordat die pomp afgeskakel word. Outomatiese pompe By outomatiese pompe moet die operateur 'n watervlaklesing neem elke keer as die pomp geïnspekteer word. Dit behoort een keer per week gedoen te word indien moontlik, maar moet normaalweg maar ingepas word in die geskeduleerde besoeke van die operateur. Byvoorbeeld, as 'n operateur verantwoordelik is vir tien boorgate en elkeen daarvan as 'n roetine elke twee weke besoek, sal hulle watervlakke elke twee weke gemeet en aangeteken word. GEOSS Report No. G2009/

59 By 'n outomatiese pomp moet die volgende aangeteken word: Datum Tyd van lesing Watervlak Watermeterlesing Uurmeterlesing Of die pomp aan of af is tydens die neem van die lesing Die uurmeter sal aangetref word op die elektriese kontrolepaneel. 'n Voorbeeld van 'n logboek vir 'n outomatiese pomp sal so lyk: Algemene inligting vir handpompe en outomatiese pompe Die logboek moet in 'n beskermende plastieksak in 'n veilige plek gehou word, in of naby die pomphuis. Die logboek moet 'n koolstofpapier deurslagboek wees. Elke twee maande moet die boonste kopie van jou rekordblaaie uitgeskeur en aan die WDO gestuur word. Jou logboek het 'n duplikaatkopie van elke bladsy om te verseker dat beide die WDO en die operateur 'n rekord kan hê van die lesings wat by die boorgat geneem is. Dis belangrik om enige ander inligting oor die boorgat in die logboek aan te teken. Dit kan insluit: Of 'n watermonster geneem is. Handlesings van die vloei (dws om die vloeispoed te meet deur 'n emmer en stophorlosie te gebruik). Enige lekplekke by die pompkop. As 'n watermeter nie werk nie. As die pomp of motor nie korrek funksioneer nie. As die pomp baie minder water as normaalweg pomp (dis belangrike inligting vir die WDV). Enige werk wat aan die pomp of motor gedoen is, hetsy deur die pomp-operateur of deur iemand van buite. Diensinligting, insluitend die details van olie- en filtervervanging. Herset van tydskakelaars. Vervanging van enige komponente. Groot werke soos die verwydering of vervanging van die pomp. As iemand vanaf DWAF of die Munisipaliteit die boorgat besoek sonder die pompoperateur, moet hulle ook die logboek invul. As die terugslagklep nie behoorlik funksioneer nie. Wanneer dit nie funksioneer nie, vloei die water terug wanneer die pomp afgeskakel word, en die watermeter sal vir 'n kort rukkie daarna ook terugdraai. GEOSS Report No. G2009/

60 5 Die Boorgat Algemeen gebruikte pompe Daar is twee soorte pompe wat algemeen gebruik word om water aan die gemeenskappe te voorsien: die rotasie- of positiewe verplasingspomp en die sentrifugale of onderwaterpomp. 1. Die Rotasie- of Positiewe Verplasingspomp (ook 'n progressiewe holte- of rotor-/statorpomp genoem) Die motor is bo die grond in die pomphuis. Die pomp word aangedryf met dryfbande en kan 'n diesel - of elektriese motor hê. Algemene fabrikate wat in Suid-Afrika gebruik word, is Mono- en Orbitpompe. Die pomp bestaan uit drie dele: Die ontbrandingskop Die stygende grootstaaf van gegalvaniseerde staal Die pompelement. Dis belangrik dat hierdie soort pomp nooit teen 'n geslote klep sal pomp nie, aangesien dit die pomp sal beskadig. Maak altyd seker dat al die kleppe oop is voor die pomp aangeskakel word. As jou pomp 'n afval- of spoelklep in die pomphuis het, laat die pomp begin werk met hierdie klep oop, maar maak dit stadig toe sodra die pomp goed aan die gang is en die water begin vloei. 2. Die Sentrifugale of Onderwaterpomp Die pompmotor word aangedryf deur elektrisiteit en word gevind by die pomp, binne-in die boorgat. Vir klein pompe word 'n stygende grootstaaf van swart plastiese poli-etileenpyp (HDP) gebruik. Vir groter pompe word 'n gegalvaniseerde staalpyp vir die stygende grootstaaf gebruik. Spesiale soorte plat pyp of brandweermanpyp soos Well Master kan ook gebruik word. Hierdie pompe kan soms deur weerligstrale beskadig word. GEOSS Report No. G2009/

61 Vir meer inligting oor verskillende soorte pompe, sien Inleidende Gids tot Toepaslike Oplossings in Water en Sanitasie (Gereedskapstel vir Waterbestuur Nommer 7.2) Skakelaars wat op outomatiese pompe gebruik word Sommige elektriese motors kan gestel word om outomaties te werk. Daar is 'n aantal soorte outomatiese skakelaars vir elektriese motors. Sommige hiervan word in die elektriese kontrolepaneel gevind, terwyl ander al langs die pyplyn in die pomphuis of boorgat gevind word. Die elektriese kontrolepaneel Outomatiese tydskakelaar die motor skakel aan en af op vasgestelde tye. Daar is baie soorte tydskakelaars, waarvan die skets hieronder een voorbeeld is. Semi-outomatiese tydskakelaar die operateur stel die pomptyd op die tydskakelaar wanneer die motor aangeskakel word. Wanneer die vasgestelde tyd om is, skakel die pomp af. Jy kry elektroniese skakelaars soos in die skets, en handskakelaars wat soos 'n horlosie lyk en 'n klik-geluid maak wanneer dit gestel word. Vertragingstydskakelaar die motor skakel aan na 'n vasgestelde tyd wat dit afgeskakel was (die vertragingstyd). Normaalweg word dit gekombineer met 'n drukskakelaar wat die pomp outomaties afskakel. 'n Drukskakelaar sal die motor afskakel wanneer die druk in die pyp te hoog raak. Dit word soms gebruik as daar 'n drywende kontroleklep in die reservoir is wat die motor laat stop wanneer die reservoir vol is. Die drukskakelaar beskerm ook die pomp teen skade deur die motor te stop wanneer daar geen vloei in die pyp is nie agv 'n klep wat gesluit is of die reservoir wat vol is. Drukskakelaars word normaalweg op die pyp binne die pomphuis geplaas en is verbind aan die elektriese kontrolepaneel met 'n elektriese kabel. 'n Vloeiskakelaar sal die motor stop wanneer die water ophou vloei in die pyp. Die rede hiervoor kan wees omdat die reservoir vol is, of omdat die watervlak geval het tot by die pomp in die boorgat. Vloeiskakelaars word normaalweg op die pyp binne die pomphuis geplaas en is verbind aan die elektriese kontrolepaneel met 'n elektriese kabel. 'n Dieptepeiler is 'n skakelaar wat binne-in die piezometerbuis in die boorgat is, en wat die motor afskakel wanneer die water onder 'n sekere vlak daal in die boorgat. GEOSS Report No. G2009/

62 Die laaste drie van hierdie skakelaars is daar om die pomp te beskerm teen skade. As die watervlak daal tot by die pomp-inlaat en die pomp begin lug pomp, moet hierdie skakelaars die motor afskakel om skade aan die pomp te voorkom. Om 'n pomp te laat loop sonder dat daar water is, beskadig die pomp. GEOSS Report No. G2009/

63 63

64 64

65 65

66 66

67 67

68 68

69 69

70 70

71 71

72 72

73 73

74 74

75 75

76 76

77 77

78 78

79 79

80 80

81 81

82 82

83 83

84 84

85 85

86 86

87 87

88 88

89 89

90 Inleiding na toepaslike oplossings vir Water en Sanitasie Watervoorsieningstegnologie Grondwater Beskerming van 'n fontein Boorgate Pompstelsels Son-aangedrewe pompe Wind-aangedrewe pompe Diesel-aangedrewe pompe Text translated from the NORAD document Introductory Guide to Appropriate Solutions for Water and Sanitation DWAF, March 2004 Vertaal deur Informage CC Vir n kursus inleiding na grondwater bestuur deur GEOSS (Pty)Ltd As deel van die Departement Waterwese / DANIDA Geïntegreerde Water Hulpbronne Bestuur Programme (IWRM) Part of TOOLKIT for WATER SERVICES: Number 7.2 Hierdie document is n gids vir munisipaliteite en hul diensverskaffers as n inleiding na n reeks toepaslike oplossings vir water dienste en sanitasie. GEOSS Report No. G2009/

91 Text extracted from the Introductory Guide to Appropriate Solutions for Water and Sanitation DWAF, March 2004, Published by Department of Water Affairs and Forestry Directorate: Information Programmes Private Bag X313 PRETORIA 0001 Republic of South Africa Tel: (012) This publication may be reproduced only for non-commercial purposes and only after appropriate authorisation by the Department of Water Affairs and Forestry has been provided. No part of this publication may be reproduced in any manner without full acknowledgement of the source. Implemented by Council for Geoscience Written by Richard Holden and Tania Swanepoel Editing Kate Skinner, Anthea Josias, Kerry Harris Artwork Vusi Malindi Layout and design Gill McDowell Inputs Boniface Aleobua, Phillip Ravenscroft, Gary Small, David Still, Leslie Strachan, Riana Terrblanche, Rian Titus, Peter Zawada Produced under: The NORAD-Assisted Programme for the Sustainable Development of Groundwater Sources under the Community Water and Sanitation Programme in South Africa GEOSS Report No. G2009/

92 Beskerming van 'n fontein Wat is fonteinbeskerming en hoe werk dit? Watervoorsieningstegnologie 'n Fontein word gevorm waar grondwater na die oppervlak geforseer word deur 'n onderliggende ondeurdringbare laag of deur artesiese druk. Fonteinbeskerming verwys na die modifikasie van 'n fonteinbron ten einde die beskikbare water op te vang voordat dit aan oppervlakbesoedeling blootgestel word. Dit word gedoen deur: Die fontein uit te grawe totdat die water vanuit stabiele grond kom; 'n Fontein opvangsvertrek op te rig; 'n Sedimentasievertrek op te rig; 'n Stoorreservoir op te rig om wisselings op aanvraag te akkommodeer; Afleidingspype en grondstabiliserende strukture op te rig waar nodig; en Gras te vestig en af te kamp binne die area van die fontein. As die fontein bokant die nedersetting geleë is, kan water direk uit die reservoir na 'n netwerk gelei word. As die fontein aan die onderkant geleë is, kan dit na 'n ander reservoir gepomp word en van daar na 'n netwerk. Vereistes vir fonteinbeskerming Oorloop behoort terug na die stroom te gaan. Verder behoort die fontein beskerm te word teen besmetting deur opervlakwater en erosie. Water uit die fontein moet te alle tye toegelaat word om vrylik vanaf die "oog" van die fontein weg te vloei sonder hindernisse. Die water moet nooit opdam nie, want dit sal verhoogde druk veroorsaak. Dit kan daartoe lei dat die fontein ophou vloei, omdat die grondwater 'n makliker alternatiewe roete gevind het. Die water moet vrylik vloei onder maksimale vloeitoestande, tydens konstruksie en met die voltooiing van konstruksie. Waterkwaliteit Waterkwaliteit hang af van die inherente eienskappe van die grondwater wanneer dit onttrek word, besmettingsbedreigings tydens die onttrekkingsproses, en besmettingsbedreigings vanaf die onmiddellike omgewing. Dis egter belangrik om te onthou dat grondwater steeds van 'n beter kwaliteit is as onbehandelde oppervlakwater. Geen of min waterbehandeling is gewoonlik nodig. In sekere gevalle kan die fonteinwater egter besmet wees of onaanvaarbare hoë vlakke chemiese konsentrasies hê, wat gepaste behandeling vereis. GEOSS Report No. G2009/

93 Ondersteuning van instellings Tegniese ondersteuning word benodig om die plan te implementeer, en dit sluit in vloei-afmetings, ontwerp van die fonteinbeskermingstelsel, 'n omgewings- impakstudie en finale konstruksie. Konstruksie kan egter met behulp van plaaslike vaardighede en materiaal gedoen word. Fonteine kan maklik deur 'n plaaslike persoon bestuur word met die minimum ondersteuning van buite. Kapitale vereistes - Koste hou verband met: Sement; Riviersand; Pype; Klippe, betonblokke of bakstene; en 'n Plastiese of ferro-sement tenk. Beskerming van die fontein kan deur 'n plaaslike vakman met die minimum eksterne ondersteuning gedoen word. Bedryf en instandhouding Die beheer van alle menslike en dierlike aktiwiteite rondom die fontein is noodsaaklik. Gereelde instandhouding van die grensdraad (as daar een is) is nodig, en die fontein-area moet vry van rommel gehou word. Boomgroei rondom die fontein moet beheer word, sodat die wortels nie die fonteinboks beskadig nie. Verder moet herstelwerk aan die oppervlakdreineringstelsel gedoen word wanneer nodig. Laastens moet die sedimentasievertrek gereeld geskrop en skoongemaak word. Voordele van fonteinbeskerming Die voordele sluit in: Fonteinbeskerming voorkom besmetting van die water, wat verdere behandeling onnodig maak; Dit kan die opbrengs verhoog; Die eenvoud van die tegnologie wat gebruik word vir fonteinbeskerming maak voorsiening daarvoor dat arbeids-intensiewe konstruksie deur plaaslike vakmanne gedoen kan word; Die stelsel tap bodemwater, dus het dit geen noemenswaardige impak op plaaslike watervlakke nie; en Fonteinbeskerming is gewoonlik redelik goedkoop. GEOSS Report No. G2009/

94 Beperkings van fonteine Dit sluit in: Voorraad mag laag wees, met seisoenale verminderings; en As konstruksie nie korrek gedoen word nie, kan die fontein 'n alternatiewe ondergrondse roete vind en dus die fonteinvertrek vermy. Praktiese ervaring Baie dorpe en nedersettings in Suid-Afrika is gevestig a g v die feit dat hulle naby fonteine is. 'n Aantal dorpe in Lesotho en die Oos-Kaap word van water voorsien met die gebruik van hierdie tegnologie. ooooooooo GEOSS Report No. G2009/

95 Grondwater Boorgate Wat is 'n boorgat en hoe werk dit? Watervoorsieningstegnologie In Suid-Afrika het die definisie van boorgate mettertyd ontwikkel om te dui op 'n klein deursnee-gat wat geboor is met 'n boortoring. Boorgate is te klein in deursnee vir 'n persoon om in af te gaan vir konstruksie of instandhouding daarvan. Boorgat-deursnitte wissel van 101 tot 318 millimeter. Die standaard boormetode is roterende stampboor in harde rots. In sagte sedimente is die standaard metode modder rotasieboor. Die konstruksiemetode sal afhang van die verwagte grondtoestande en die beskikbaarheid van toerusting, kragbronne en vaardighede. Die water word na die oppervlak gebring deur 'n pomp en klein emmer of skepper. Boorgat vereistes Seisoenale of jaarlikse wisselings in watervlakke behoort in ag geneem te word wanneer die diepte van 'n boorgat bepaal word ten einde te verhoed dat die boorgat opdroog wanneer watervlakke te laag is. 'n Hidrogeologiese opname word aanbeveel om die beste ligging van die boorgat aan te dui. Wanneer die optimale deursnee van die boorgat bepaal word, moet die verwagte opbrengs, aanvraag en onttrekkingsmetode in ag geneem word. Waterkwaliteit Waterkwaliteit hang af van die inherente eienskappe van die grondwater wanneer dit onttrek word, besmettingsbedreigings tydens die onttrekkingsproses, en besmettingsbedreigings vanaf die onmiddellike omgewing. Dis egter belangrik om te onthou dat grondwater steeds van 'n beter kwaliteit is as onbehandelde oppervlakwater. Verder is daar ook 'n kleiner kans op besmetting by boorgate as by putte wat met die hand uitgegrawe word. 'n Sanitêre verseëling behoort die insypeling van besmettingstowwe langs die kante van die boorgat te verhoed. Ondersteuning van instellings Konsultasies met gekwalifiseerde en ervare professionele persone is noodsaaklik ten einde die posisie van die ligging te bepaal, asook vir aanbevelings tov boor, toetsing en pomp-opbrengs. GEOSS Report No. G2009/

96 Kapitale vereistes Koste hou verband met: Boor toerusting; Oomhulsels (casing); Sifters / Siwwe; en 'n Sanitêre seël. Bedryf en instandhouding As die opbrengs van die boorgat vermeerder met tyd, mag dit nodig wees om boorgate te herstel. Verstopping kan voorkom word deur die boorgat met 'n flou suur-oplossing onder hoë druk skoon te spuit. Onttrekking uit die boorgat en watervlakke moet voortdurend gemonitor word om ooronttrekking te vermy en te verhoed dat die boorgat opdroog. Voordele van boorgate Voordele van boorgate sluit in: Boorgate is die enigste manier om water te onttrek in areas met harde rots; Boorgate is meer effektief per meter as putte wat met die hand uitgegrawe word, aangesien minder materiaal verwyder moet word; Hulle kan binne 'n kort tydjie opgerig word; en Die waterbron is gewoonlik betroubaar, aangesien boorgate diep strek om betroubare waterdraers te bereik. Beperkings van boorgate Beperkings van boorgate sluit in: 'n Boorgat bied beperkte bergingskapasiteit vir waterdraers wat lae opbrengste bied; Probleme met verstopping van sifters en spoeling van sand agter die beskuttings mag voorkom; As die rou water 'n hoë yster- of mangaan-inhoud het, sal die sifters verstop en die opbrengs dramaties verminder; Boorgate wat nie geskag is nie, sal baie moontlik inval in 'n verweerde formasie; Deskundige advies moet gevra word om vas te stel of omhulsel nodig is of nie; Spesifieke toerusting vir instandhouding van die binnekant van die boorgat word daarvoor benodig; Die koste verbonde aan die boor van 'n boorgat is hoër as die van hand-uitgegrawe gate. Praktiese ervaring Boorgate kom algemeen voor dwarsoor Suid-Afrika. ooooooooo GEOSS Report No. G2009/

97 Pompstelsels - Son-aangedrewe pompe Wat is son-aangedrewe pompe en hoe werk dit? 'n Sonkragpomp bestaan uit 'n reeks fotovoltaïese selle wat sonstrale verander in elektrisiteit wat 'n elektriese pomp kan aandryf. Alhoewel sonkragpompe tot 'n drukhoogte van 200 meter kan pomp, is dit die mees koste-effektief op 'n drukhoogte van 50 meter. Aanpassings van son-aangedrewe pompe Sonkragpanele kan gebruik word saam met batterye, sodat die kapasiteit om energie te stoor, voorsien word, dus word aaneenlopende pompgebruik verseker. Sonkragpanele kan ook saam met 'n dieselpomp gebruik word, maar dit verhoog die bedryfs- en instandhoudingskoste van die stelsel. Vereistes vir son-aangedrewe pompe Daar is 'n aantal vereistes: Die pomp benodig sonlig. 'n Opgaartenk is nodig vir bewolkte dae en nagte wanneer daar geen sonlig is om water mee te pomp nie. 'n Tenk word ook benodig vir wanneer die pomp gediens of herstel word, en om enige wisselings in aanvraag te balanseer. 'n Elektriese motor moet met sorg gekies word om te verseker dat die stelsel oor 'n verskeidenheid stroomspanninge en stroomvlakke kan funksioneer, afhangend van die intensiteit van die sonlig. As die elektriese pomp 'n alternerende stroom gebruik, word 'n DC/AC omsitter benodig om direkte stroom om te sit na AC stroom. (DC stroom word geproduseer deur die fotovoltaïese selle.) Ondersteuning van instellings Wanneer probleme met sonkragstelsels voorkom (selfs eenvoudige elektriese probleme), is dit dikwels nodig om kenners vanaf een van die groot sentras in te roep. Kapitale vereistes Kapitale koste per krageenheid (watt) is baie hoog. Koste hou verband met: Sonkragpanele; Die DC/AC omsitter en batterye (as benodig); Elektriese pomp; en Opgaartenk. GEOSS Report No. G2009/

98 Bedryf en instandhouding Instandhouding behels gewoonlik dat die panele stofvry en skoon gehou word en beskerm word teen menslike - en diereskade. Voordele van son-aangedrewe pompe Voordele sluit in: Son-aangedrewe stelsels (soos dieselstelsels) is gewoonlik betroubaar, sterk en vereis nie gedurig instandhouding nie; Die energiebron is gratis en hernubaar; en Sonkragenergie is 'n aantreklike opsie vir afgeleë areas waar brandstof duur is en moeilik om te bekom, en netwerk-elektrisiteit nie bestaan nie. Beperkings van son-aangedrewe pompe Beperkings sluit in: Fotovoltaïese panele gebruik gevorderde tegnologie en moet ingevoer word; Wanneer probleme met sonkragpompe ontstaan (selfs eenvoudige elektriese probleme), moet kenners ingeroep word teen groot koste; Sonkragpanele word dikwels gesteel; Elke paneel kan slegs 'n beperkte hoeveelheid elektrisiteit per dag produseer (byvoorbeeld 250watt ure), afhangend van die weer; en Fotovoltaïese stelsels is slegs koste-effektief waar redelike lae volumes water per dag gepomp word, teen redelike lae drukhoogte, byvoorbeeld tot 20 meter per dag gekubeer tot 40 meter drukhoogte. Praktiese ervaring Son-aangedrewe pompe word hoofsaaklik op privaat plase en wildreservate gebruik as plaasvervanger vir dieselpompe. Landelike gemeenskappe het egter dikwels probleme as gevolg van diefstal en hoë instandhoudingskoste. ooooooooo GEOSS Report No. G2009/

99 Pompstelsels - Wind-aangedrewe pompe Wat is wind-aangedrewe pompe en hoe werk dit? Wind-aangedrewe pompe gebruik die energie wat deur die wind gegenereer word om grondwater na die oppervlak te lig. 'n Rotor word op die bopunt van 'n toring aangebring, en die aksie van die wind draai die rotor wat 'n suierpomp aandryf met behulp van 'n ratkas. Dit dryf weer die pomp in die boorgat aan. Aanpassings van wind-aangedrewe pompe Die lugverplasings grondwaterpomp is ontwikkel om 'n laekoste pomp vir gebruik in informele en landelike nedersettings te voorsien. Hierdie pompstelsel kan bedryf word met buitebandpompe. Dit het 'n windpak-kompressor wat in staat is om wind-energie as saamgeperste lug te stoor. Dit voorsien addisionele krag aan die pomp. Al die werkende dele van hierdie pomp word bogronds aangetref, wat instandhouding maklik maak. Vereistes vir wind-aangedrewe pompe Die pomp benodig voldoende windsnelhede vir lang tye op 'n slag. Die windpomp moet dus geplaas word waar daar 'n definitiewe windstreek is. Die boorgat moet ook genoeg water verskaf sodat die voortdurende pomp-aksie nie lei tot 'n oormatige verlaging in die watervlak nie. Stoorfasiliteite vir verskeie dae moet voorsien word om voorsiening te maak vir kalm tye wanneer daar nie genoegsame windsnelhede is om water te kan pomp nie. Verder moet iemand gedelegeer word met die taak om die handrem te gebruik tydens storms ten einde skade aan die pomp te verhoed. Ondersteuning van instellings Die oprigting van so 'n pomp vereis opgeleide persone. Kapitale vereistes Kapitale uitgawes wissel, afhangend van die diepte van die boorgat, die grootte van die rotor en die hoogte van die toring. Koste hou verband met: Die rotor; Die toring; Transmissie; Die stormbeheer meganisme; en Die reservoir. GEOSS Report No. G2009/

100 Bedryf en instandhouding Bedryf en instandhouding behoort die volgende in te sluit: Lubrisering van die ratkas; en Gebruik van die handrem tydens storms. 'n Opgeleide lid van die gemeenskap kan roetine-instandhouding hanteer. Voordele van wind-aangedrewe pompe Dit sluit in: Hierdie pompe kan water kry vanuit baie diep grond; en Die energiebron is gratis en hernubaar. Beperkings van wind-aangedrewe pompe Dit sluit in: Windpompe het hoë aanvangskoste en vereis voortdurende instandhouding; en Dit kan weens verskeie redes onklaar raak. Dit sluit in die rotor wat breek agv sterk winde, die transmissiestelsel wat onklaar raak agv die windpomp se drukhoogte, asook suiersilinders wat breek agv die boorgat wat opdroog. (Windpompe stop nie, tensy remme gebruik word.) Praktiese ervaring Wind-aangedrewe pompe word dwarsdeur die wêreld gebruik. In Suid-Afrika word dit veral wyd gebruik deur die boerderygemeenskap in Umtata, KwaZulu-Natal, die Vrystaat en Noord-Kaap. ooooooooo GEOSS Report No. G2009/

101 Pompstelsels - Diesel-aangedrewe pompe Wat is diesel-aangedrewe pompe en hoe werk dit? 'n Diesel-enjin versprei krag dmv V-belts, ratkaste of omhulsel na 'n pomp. Vereistes vir diesel-aangedrewe pompe Daar is 'n aantal vereistes: 'n Opgaartenk word benodig om die fluktuerende aanvrae te balanseer op tye wanneer die pomp nie werk nie; Brandstof moet op gereelde basis afgelewer word; 'n Operateur word benodig om die pomp aan en af te skakel; en Opgeleide personeel moet gereeld die instandhouding en diens kontroleer. Ondersteuning van instellings Reëlings moet getref word om brandstof, olie en ander verbruiksgoedere aan te koop. Gereelde instandhouding moet gereël word en alternatiewe moet beskikbaar wees wanneer die pomp breek. Kapitale vereistes Kapitale koste hou verband met die aankoop en oprigting van die enjin, pomphuis en reservoir. Bedryf en instandhouding Enjin-olie en filters moet gereeld vervang word, gewoonlik na 250 uur se werk. Ekstra onderdele, petrolvoorraad en gereelde voorsiening is uiters noodsaaklik. Enjins behoort nie vinniger as 70 80% van hul kapasiteit te werk nie, aangesien dit vroeë verwering en oneffektiwiteit meebring. Enjins behoort egter ook nie baie ver onder hierdie vlakke te werk nie, aangesien dit tot 'n opbou van oormatige koolstofneerslae in die silinders lei, dws verkooksing. Voordele van diesel-aangedrewe pompe Dit sluit in: Diesel-enjins het 'n hoë krag-tot-massa ratio en kan gebruik word om feitlik enige soort pomp aan te dryf; Daar is geen oorhoofse koste tydens periodes van geen gebruik nie, anders as in die geval van 'n elektriese netwerk wat hoë basiese ladings bevat; en GEOSS Report No. G2009/

102 Diesel word vooraf aangekoop, wat beteken dat verbruikers nie hoë energierekenings laat ophoop nie (in effek is die dieselstelsel 'n voorafbetaalde stelsel.) Beperkings van diesel-aangedrewe pompe Dit sluit in: In landelike areas is daar nie altyd opgeleide werktuigkundiges om diesel-enjins te herstel en in stand te hou nie; Dis moeilik om diesel-enjins outomaties te laat werk, en 'n operateur word benodig om die enjin aan en af te skakel; en Dis logisties moeilik om diesel aan landelike areas te verskaf. Praktiese ervaring Die gebruik van diesel-aangedrewe pompe kom wyd in Suid-Afrika voor. ooooooooo GEOSS Report No. G2009/

103 103

104 104

105 105

106 106

107 107

108 108

109 109

110 110

111 111

112 112

113 113

114 114

115 115

116 116

117 117

118 118

119 Appendix E. Photo Gallery GEOSS Report No. G2009/

120 Photo 1 Clanwilliam - Lectures Photo 2 Clanwilliam Practical demonstration Photo 3 Clanwilliam - Field training Photo 4 Van Rhynsdorp Field training Photo 5 Van Rhynsdorp Field training Photo 6 Wuppertal - Lectures Ooo ooo ooo GEOSS Report No. G2009/