! gads - Eiropas Komisijas ziòojums, gatavojoties Rio + 5;

Transcription

1 1. Ilgtspçjîgas attîstîbas process pasaulç un Latvijâ XX gadsimta 80-to gadu beigâs pasaulç sâkâs nozîmîgi starptautiski politiskie procesi, kas iezîmçja jaunas domâðanas aizsâkumus. 1 Apvienoto Nâciju Organizâcijas izveidotâ Pasaules Vides un attîstîbas (pazîstama kâ Bruntlandes) komisija ziòojumâ "Mûsu kopçjâ nâkotne" (angl. "Our Common Future", 1987.) pirmoreiz izanalizçja un raksturoja pasaules attîstîbas ainu, parâdot strupceïu, kâdâ pasaule nonâks, ja netiks mainîta politiskâ domâðana un attieksme gan pret nesaudzîgo dabas resursu patçriòu, vienlaikus radot milzîgu piesâròojumu vidç, gan pret izteikto nevienlîdzîbu starp cilvçkiem un valstîm. Ðajâ autoritatîvajâ dokumentâ pirmo reizi starptautiski politiskiem mçríiem tika definçta ilgtspçjîga attîstîba 2 - attîstîba, kas nodroðina ðodienas cilvçku vajadzîbas, neradot draudus nâkamo paaudþu vajadzîbu apmierinâðanai. Ðâdai attîstîbai piemît daudzas ðíautnes, bet jo îpaði - tâ ir nepârtraukts, apzinâts un loìiski vadîts sabiedrisko pârmaiòu process pasaules, reìionâlajâ un vietçjâ lîmenî. Kâ svarîgâkie stratçìiskie uzdevumi ilgtspçjîgas attîstîbas nodroðinâðanai komisijas ziòojumâ tika noformulçti: (i) ekonomiskâs izaugsmes procesu atdzîvinâðana, (ii) izaugsmes kvalitatîvas izmaiòas, (iii) cilvçku pamatvajadzîbu nodroðinâðana, (iv) iedzîvotâju skaita stabilizâcija, (v) resursu bâzes saglabâðana un nostiprinâðana, (vi) tehnoloìiska pârorientâcija un riska (situâciju) pârvaldîðana, kâ arî (vii) ekoloìisko un ekonomisko aspektu integrâcija lçmumu pieòemðanâ. Bruntlandes komisija savâ ziòojumâ noformulçja arî 22 ilgtspçjîgas attîstîbas tiesisko normu pamatprincipus, uz kuru pamata daudzâs pasaules valstîs ir attîstîjusies mûsdienu vides aizsardzîbas un ilgtspçjîgas attîstîbas tiesîbu sistçma. Varam pieminçt tâdus principus, kâ cilvçka pamattiesîbas uz tîru vidi, paaudþu vienlîdzîba, bioloìiskâs daudzveidîbas saglabâðana, ietekmes uz vidi iepriekðçja novçrtçðana, informâcijas par vidi pieejamîbas nodroðinâðana, sabiedrîbas informçðana par plânotajâm darbîbâm, starptautiska sadarbîba un pienâkums kompensçt pârrobeþu piesâròojuma radîtos zaudçjumus u.tml. Faktiskas izmaiòas globâlajâ politikâ sâkâs gadâ, kad ANO konferencç par vidi un attîstîbu (Riodeþaneiro) tika akceptçts "Rîcîbas plâns 21. gadsimtam" (Agenda 21), parakstîtas ANO Vispârçjâs konvencijas "Par bioloìisko daudzveidîbu" un "Par klimata pârmaiòâm", akceptçti ANO "Meþu izmantoðanas principi" un parakstîta Rio Deklarâcija "Par vidi un attîstîbu" (Latvijas vârdâ to parakstîja Augstâkâs padomes priekðsçdçtâjs A. Gorbunovs). Eiropas Savienîba pçc Riodeþaneiro konferences uzsâka ilgtermiòa koordinçtu procesu ilgtspçjîgas attîstîbas nodroðinâðanai. Tâ vadmotîvs ir vides jautâjumu integrâcija citu nozaru politiku formulçðanâ un ievieðanâ, tiesîbu aktos un finansçjuma noteikumos (vai turpmâk saîsinâti integrâcija, arî - iekðçjâ integrâcija). "Ðo dimensiju integrâcijas process jâskata kâ plaðu daþâdu jomu un metoþu kopums, kas sastâv no politiskajiem instrumentiem, ietverot regulas, ekonomiskos instrumentus, vides izmaksu internalizçðanu 3 tirgus cenâs, vides un sociâlâs ietekmes analîzi, kâ arî informâcijas izplatîðanu, vienmçr akcentçjot konkrçtâs valsts specifiskâs iezîmes un prioritâtes." (No Agenda 21 tâlâkievieðanas programmas, pieòemtas ANO Ìenerâlâs Asamblejas 19. speciâlajâ sesijâ gada jûnijâ). Kopçjo procesu aprakstot lakoniskâ hronoloìiskâ uzskaitîjumâ, nozîmîgâkie notikumi ir:! gads - Mâstrihtas lîgumâ (Art. 130r) tiek iekïauts ilgtspçjîgas attîstîbas princips un prasîba ievçrot vides jautâjumu integrâciju;! gads - izstrâdâta un pieòemta Piektâ Vides rîcîbas programma Eiropai gadam;! gads - Eiropas Komisijas ziòojums par iekðçjâs integrâcijas pasâkumiem;! un gads - sagatavoti ziòojumi par Piektâs Vides rîcîbas programmas izpildi;! gads - Eiropas Komisijas ziòojums, gatavojoties Rio + 5;! gads. Apvienoto Nâciju Organizâcijas Ìenerâlâs Asamblejas speciâlâ sesija Òujorkâ - Rio + 5 izvçrtç Rio deklarâcijas îstenoðanu un uzdod valstîm izstrâdât savas nacionâlâs ilgtspçjîgas attîstîbas stratçìijas lîdz gadam. Eiropas Savienîba atkârtoti apliecina politisko uzticîbu Rio Deklarâcijas mçríiem;! gads - Amsterdamas lîgumâ tiek iekïauts ilgtspçjîgas attîstîbas vispârîgais mçríis (Art. 2) un integrâcija kâ lîdzeklis tâ sasniegðanai (Art. 6); 1 Nedrîkst nenovçrtçt iepriekðçjos gadu desmitos notikuðo sabiedriskâs un zinâtniskâs domas attîstîbu. Nozîmîgi vârdi un idejas, kas ðajâ jomâ noteikti jâpiemin, ir: Alberts Ðveicers - godbijîba pret dzîvîbu, Teijars de Ðardçns - dzîvâ plançta, Vladimirs I. Vernadskis - noosfçras ideja, Alvins Toflers - treðâ viïòa jeb postindustriâlâs attîstîbas teorija, Deniss Medouzs un lîdzautori - ziòojums Romas klubam "Augðanas robeþas" (1972.) un tâ izraisîtâ zinâtniskâ un publicistiskâ polemika. Ðo cilvçku devums gan ir tik ïoti atðíirîgs savâ saturâ, ka tikai nozîmîbas ziòâ tos var novietot blakus vienkârða uzskaitîjuma virknç. 2 Angïu valodâ lieto terminu sustainable development, kuru latviski mçdz tulkot arî kâ lîdzsvarota attîstîba vai nenoplicinoða attîstîba. Tomçr vârds ilgtspçjîba vairâk akcentç laika dimensiju un ir lietots visos Latvijas tiesîbu aktos, kas skar ðos jautâjumus, tâdçï autori ðajâ pârskatâ lieto ðo variantu. 3 Jeb iekïauðanu. Termins internalizçðana radies saistîbâ ar angïu valodâ lietotajiem terminiem external costs un externalities, kas nozîmç izmaksas, kâdas sabiedrîbai rodas saistîbâ ar kâdas preces raþoðanu (vai pakalpojuma sniegðanu), un kuras uzòçmçjs nesedz no saviem resursiem, proti neiekïauj raþoðanas izmaksâs un pakârtoti - tirgus cenâs. Visbieþâk ðâdas ârçjâs izmaksas vâjas tiesiskâs regulçðanas apstâkïos rodas darba traumatisma, profesionâlo saslimðanu, vides piesâròoðanas, resursu noplicinâðanas u.tml. jomâs. Vides izmaksu iekïauðanas (raþoðanas izmaksâs) jeb internalizçðanas mçríis ir panâkt, lai uzòçmçjs pilnîbâ sedz visu to pasâkumu, kas sabiedrîbas labklâjîbas nodroðinâðanai ir nepiecieðami vides kvalitâtes saglabâðanai un resursu atjaunoðanai, izmaksas. Ðim nolûkam izmanto daþâdus vides politikas lîdzekïus - visbieþâk ekonomiskos. 6

2 ! gada jûlijs - Eiropas Komisijas ziòojumâ atkârtoti apliecinâta uzticîba iekðçjâs integrâcijas pasâkumiem;! gada decembris - Eiropas Padomes Luksemburgas sanâksme. Zviedrijas iniciatîva dod sâkuma impulsu integrâcijas procesam un aicinâjums Eiropas Komisijai izstrâdât atbilstoðu stratçìiju Kardifas sanâksmei;! gada maijs - ziòojums Eiropas Padomei "Partnerîba integrâcijai";! gada septembris - nolçmums par Piekto Vides rîcîbas programmu Eiropai - Eiropas Komisijai tiek pieðíirts mandâts sagatavot globâlo novçrtçjumu;! gada jûnijs - Eiropas Padomes Kardifas sanâksme. Tiek izvirzîts 1. posma uzdevums - izstrâdât integrâcijas stratçìijas, tajâ skaitâ indikatoru sistçmu transporta, enerìçtikas un lauksaimniecîbas sektoriem, lai veicinâtu klimata izmaiòu problçmu risinâðanu un iekïautu vides problemâtiku Agenda Ar ðo brîdi iesâkâs nozîmîgs ES vides politikas attîstîbas posms, ko sauc par Kardifas procesu;! gada novembris - Eiropas Padomes secinâjumi un gala slçdziens par lauksaimniecîbas, transporta un enerìçtikas sektoriem. Uzdevums Eiropas Komisijai - izstrâdât integrâcijas stratçìijas Helsinku sanâksmei. Eiropas Komisija kopâ ar Eiropas Vides aìentûru strâdâ pie ziòoðanas mehânisma par transporta un vides mijiedarbîbu sagatavoðanas (angl. "Transport and Environment Reporting Machanism" vai TERM), kâ arî akceptç 27 indikatorus, kas raksturotu vides tçmas integrâciju transporta nozarç (pirmo ziòojumu paredzçts prezentçt gadâ);! gada decembris - Eiropas Padomes Vînes sanâksme. Tiek izvirzîts 2. posma uzdevums - izstrâdât integrâcijas stratçìijas, tajâ skaitâ indikatoru sistçmu, iekðçjâ tirgus un rûpniecîbas sektoriem un vispârçjâs attîstîbas procesiem, akcentçjot klimata izmaiòu procesu, ES paplaðinâðanos un nodarbinâtîbu; uzdots Eiropas Komisijai veikt vides novçrtçjumu lielâkajâm politikas ierosmçm (lîdz Íelnes sanâksmei), kâ arî sagatavot koordinçtu ziòojumu par indikatoriem (lîdz Helsinku sanâksmei);! gads - Eiropas Padomes Íelnes sanâksme. Tiek izvirzîts 3. posma uzdevums - izstrâdât integrâcijas stratçìijas, tajâ skaitâ indikatoru sistçmu, zvejniecîbas, finansu un ekonomiskâs politikas, kâ arî ES vispârçjo lietu jomâ. Uzdots sagatavot ziòojumu par integrâciju lîdz gadam;! gads - Eiropas Komisija un tâs vadîtâjs ( ) Romano Prodi ilgtspçjîgu attîstîbu pasludina par vienu no galvenajâm prioritâtçm;! gada maijs - Eiropas Komisija apstiprina ziòojumu par ES stratçìiju klimata izmaiòu jomâ;! gada maijs - sagatavots Eiropas Komisijas darba dokuments Íelnes sanâksmei jûnijâ "Vides politikas attîstîbas pamatvirzieni" (Mainstreeming of environmental policy);! gada septembris - ANO Ìenerâlâ Asambleja un 147 pasaules lîderi pieòem jaunâs Tûkstoðgades deklarâciju, kurâ noformulçti astoòi sasniedzamie mçríi: 1. Izskaust galçjo nabadzîbu un badu; 2. Visâ pasaulç nodroðinât vismaz primâro izglîtîbu; 3. Veicinât dzimumu vienlîdzîbu; 4. Samazinât bçrnu mirstîbu; 5. Uzlabot mâðu veselîbu; 6. Apkarot saslimstîbu ar HIV/AIDS, malâriju un citâm slimîbâm; 7. Nodroðinât vides ilgtspçjîbu; 8. Attîstît pasaules valstu sadraudzîbu attîstîbai;! gads - sâkâs Lisabonas process, kurâ Eiropas Komisija izvirzîja 35 strukturâlos indikatorus (vispârinâtus, makroekonomiku, bezdarbu, ekonomisko reformu procesus, pçtîjumus un tehnoloìijas, sociâlo kohçziju un vides aizsardzîbu raksturojoðus);! gada marts - Stokholmâ Eiropas Padomç prezentç jaunas pamatnostâdnes Eiropas attîstîbas modelim un stratçìiskos mçríus - ES pasaulç jâkïûst viskonkurçtspçjîgâkai, turklât - dinamiskai, uz zinâðanâm balstîtai, realizçjot ilgtspçjîgu ekonomisku attîstîbu, radot vairâk darba vietas ar labâk nodroðinâtiem darba apstâkïiem, nodroðinot lielâku sociâlo kohçziju. Tika panâkta pilnîga vienprâtîba par to, ka ekonomiskâs reformas, nodarbinâtîbas un sociâlâ politika ir savstarpçji saistîtas un cita citu veicinoðas. Tika uzsvçrta atklâta tipa koordinâcijas nozîmîba attîstîbas nodroðinâðanai, ievçrojot papildinâmîbas un proporcionalitâtes principu nozîmîbu tâs realizâcijâ. Eiropas Padome îpaðu uzmanîbu pievçrsa: (i) demogrâfiskajâm problçmâm saistîbâ ar populâciju novecoðanos; (ii) jaunu darba vietu radîðanai, ekonomisko reformu paâtrinâðanai, Eiropas sociâlâs attîstîbas modeïa modernizâcijai un jaunu tehnoloìiju paâtrinâtai ievieðanai; (iii) definçja stratçìiskâs pamatnostâdnes vispârçjai ekonomiskai politikai, kuras mçríis ir nodroðinât ilgtspçjîgu attîstîbu un stabilu makroekonomisko vidi; (iv) vienojâs par to, ka pavasara sanâksmç îpaði jâakcentç ekonomisko un sociâlo jautâjumu caurlûkoðana, òemot vçrâ vispârçji atzîto ilgtspçjîgas attîstîbas mçríi; (v) vienojâs par nepiecieðamîbu aktîvi iesaistît kandidâtvalstis Lisabonas stratçìijas mçríu un procedûru realizâcijâ.! gada jûnijs - Gçteborgâ Eiropas Padome vienojâs par ES ilgtspçjîgas attîstîbas stratçìiju, prioritâri izceïot èetrus uzdevumus: 1) klimata izmaiòu ierobeþoðana un tîrâs enerìijas raþoðanas un pielietoðanas palielinâðana; 2) vides negatîvo ietekmju uz cilvçku veselîbu mazinâðana; 3)dabas resursu daudz saprâtîgâka un atbildîgâka izmantoðana; 4) transporta sistçmu un zemes izmantoðanas uzlaboðana.! gada marts - Monterejâ (Meksikâ) pasaules valdîbu pârstâvji vienojâs, ka donorvalstis ilgtspçjîgai attîstîbai lîdz gadam ziedos 30 miljardus ASV dolâru;! gada 22. jûlijs - Eiropas Parlaments un Padome ar lçmumu nr. 1600/2002/EC pieòem Eiropas Komisijas Sesto Vides rîcîbas programmu gadam. Tâs nosaukums ir gana jçdzieniski un saturiski ietilpîgs: "Vide 2010: mûsu nâkotne, mûsu izvçle" ("Environment 2010: Our Future, Our Choice").! gada septembrî Johannesburgâ notiek augstlîmeòa apspriede "10 gadi pçc Rio". 7

3 Arî Eiropas Komisijas atzinumâ par Latvijas pieteikumu iestâties Eiropas Savienîbâ noteikts, ka "no Eiropas Savienîbas lîguma (Amsterdam Treaty; atkârtoti apstiprinâts arî Vînes sammitâ gada decembrî) izrietoðâ vides politika ir vçrsta uz ilgtspçjîbu, kas balstîta uz vides aizsardzîbas ietverðanu ES nozaru politikâs," un ka "Eiropas lîgums prasa, lai Latvija veidotu un îstenotu tâdu attîstîbas politiku, kurâ valda ilgtspçjîgas attîstîbas principi un kurâ visâ pilnîbâ iestrâdâti vides apsvçrumi " (3.6. nodaïa "Dzîves kvalitâte un vide"). Pie ilgtspçjîgas attîstîbas procesa un Rio konferences iniciatoriem pieder Zviedrija, Dânija un Somija (kopð gada tâs sistemâtiski veicina ilgstpçjîgu attîstîbu, integrçjot vidi saudzçjoðas prasîbas sektorâlajâs politikâs). Ðajâs valstîs ilgtspçjîgas attîstîbas process sâkâs jau pirms Rio konferences un pârsniedz vidçjo Eiropas Savienîbas politikas lîmeni ðajâ jomâ, kurð atspoguïots ES gada Gçteborgas augstlîmeòa apspriedes materiâlos. Pçc Ziemeïvalstu iniciatîvas gadâ Nîborgâ (Dânijâ) Baltijas jûras valstu padome apstiprinâja "Baltijas jûras dienaskârtîbu 21. gadsimtam" (Baltic Agenda 21), kas formulç uzdevumus vides politikas integrâcijai 7 nozaru politikâs (lauksaimniecîbâ, enerìçtikâ, zivsaimniecîbâ, meþsaimniecîbâ, rûpniecîbâ, tûrismâ un transportâ, ðiem sektoriem vçlâk tika pievienota arî izglîtîba) un telpiskajâ plânoðanâ Baltijas reìionâ. Augstâk minçtie starptautiskie dokumenti un reìionâlie procesi noteica nepiecieðamîbu arî Latvijai lîdz Johannesburgas augstlîmeòa apspriedei gada septembrî izstrâdât Ziòojumu par ilgtspçjîgu attîstîbu Latvijâ (par laiku no gada lîdz gadam) un Nacionâlo ilgtspçjîgas attîstîbas stratçìiju lîdz Rio+20 konferencei (t.i., lîdz gadam), kad paredzçta nâkoðâ Rio deklarâcijas izpildes izvçrtçðana. Lai koordinçtu ðo procesu Latvijâ ar Ministru kabineta gada 5.marta noteikumiem nr.100 tika izveidota Ilgtspçjîgas attîstîbas padome. Nepiecieðamie dokumenti uz Johanesburgas konferenci arî tika sagatavoti un LR Ministru kabinets gada 13. augustâ apstiprinâja "Latvijas ilgtspçjîgas attîstîbas pamatnostâdnes", kurâs bûtiskâkais - ir formulçti Latvijas valsts ilgtspçjîgas attîstîbas mçríi - fundamentâla bâze valsts tâlâkai attîstîbai. Ðîs pamatnostâdnes kâ valdîbas uzdevums arî nosaka, ka Latvijas Vides aìentûrai katru gadu ir jâsagatavo pârskats par ilgtspçjîgu attîstîbu Latvijâ. Ðâ uzdevuma izpildç ðis ir pirmais ðâda veida pârskats. Ilgtspçjîgas attîstîbas pamatprincipi To, ka varçtu bût problçmas ar neatjaunojamiem dabas resursiem, ðíiet, katrs bûs kaut reizi dzirdçjis. Tâpat sastapies ar ziòâm par lielo nabadzîbu pietiekami lielâ pasaules daïâ. Un tomçr arvien vairâk integrçjoties gan rietumu attîstîto valstu ikdienas sabiedriskajâs izpausmçs, gan sekojot lîdzi un vairâk vai mazâk ietekmçjot lielâs politikas un tâs morâles procesus, pasaules sabiedriskâ doma, vienlaicîgi skeptiski attiecoties pret globalizâciju, aicina uz pasauli skatîties kâ vienotu organismu. Ne tikai kâ nemitîgi materiâlos labumus un komfortu dodoðu perpetum mobile. Un tieði tâda - visaptveroða - ir arî ilgtspçjîbas bûtîba - pilnvçrtîgi dzîvot paðiem un ïaut dzîvot arî citiem (ne tikai cilvçkiem, bet arî pârçjai dzîvai dabai). Tâpçc katrs process jâizvçrtç pçc trîs pamatprincipiem, vienmçr atceroties ðo trîsvienîbu (nekad neizslçdzot abus pârçjos!):! vajadzîbas - uzsverot pasaules nabadzîgâs daïas (mazattîstîto valstu un sabiedrîbas nabadzîgo slâòu) vitâlâs vajadzîbas, kurâm ir jânodroðina visaugstâkâ prioritâte - vienlîdzîbas un godîguma princips - jo cilvçki visur ir vienâdi ar vienâdâm tiesîbâm uz pietiekamu pârtiku, mâjokli, izglîtîbu, jâ, arî uzmanîbu un mîlestîbu;! vides ierobeþotâs iespçjas nodroðinât paðreizçjâs un nâkotnes vajadzîbas saistîbâ ar mûsdienu tehnoloìiju un sociâlâs organizâcijas attîstîbas lîmeni - piesardzîbas jeb ilgtermiòa redzçjuma princips - nekad neòemt vairâk kâ nepiecieðams, nenovçrtçt par zemu iespçjamos riskus. Pirms kaut ko pçrkam, padomâsim - vai mums to tieðâm vajag, pirms ievieðam jaunu tehnoloìiju vai produktu - vai tie tieðâm ir droði visos aspektos, pirms nolauþam vai noðaujam - vai mums tas ir nepiecieðams un vai mirkïa prieks par savu visspçcîbu nav nenozîmîgâks par dzîvâs dabas daudzveidîbu, par kuru gribçtu priecâties arî nâkoðâs paaudzes;! sistçmisms - mijiedarbîbas ievçroðana starp vidi, sabiedrîbu un tautsaimniecîbu, ko parasti atspoguïo trîs kapitâlu modelî, tajâ ietverot dabas kapitâlu, cilvçku kapitâlu un cilvçku radîto kapitâlu. Modernâs ekonomikas skolas (sâkot ar neo-klasisko un lîdz pat ekoloìiskâs ekonomikas teorijâm) lieto divas pieejas ilgtspçjîbai (jeb ierobeþojumu sistçmas iespçjamiem attîstîbas scenârijiem):! vâjais ilgtspçjîgums - tâds ilgtspçjîguma nodroðinâjums, kurâ dabas kapitâls un/vai cilvçku kapitâls tiek novçrtçts kopâ ar cilvçku radîto kapitâlu un ðâdam kopnovçrtçjuma apjomam tiek pieprasîta saglabâðanâs. Tas nozîmç, ka tiek pieïauta dabas kapitâla (vai cilvçku kapitâla) aizstâðana ar cilvçka radîtiem aizstâjçjiem, vienîgi izvirzot prasîbu, lai netiktu pârsniegtas atseviðías sistçmas izturîbas un paðatjaunoðanâs spçju robeþas;! stingrais ilgtspçjîgums - tâds ilgtspçjîguma nodroðinâjums, kur saglabâðanâs tiek pieprasîta katram kapitâla veidam, nepieïaujot savstarpçju aizstâðanu. Dabas kapitâlam un cilvçku kapitâlam ir jâsaglabâjas nesamazinâtam vai nevâjinâtam. Mûsdienu pasaules ilgtspçjîgas attîstîbas stratçìiju pamatâ ir dematerializâcijas koncepcija - ekonomiskâs attîstîbas un materiâlu patçriòa atsaistîðana (de-coupling) jeb labklâjîbas pieauguma nodroðinâðana, vienlaicîgi samazinot materiâlâs patçriòa vajadzîbas un resursu patçriòu. Tas gan ir sasniedzams tikai ar kvalitatîvo progresu - zinâðanâm ietilpîgas produktu raþoðanas un pakalpojumu nozaru attîstîbu. Dematerializâcijas pakâpi mçra ar ekoefektivitâtes indikatoriem, kas parâda ekonomiskâs izaugsmes tempu (tradicionâli mçra ar iekðzemes kopprodukta vai nozares pievienotâs vçrtîbas pieaugumu), resursu patçriòu (piemçram, enerìijas patçriòð, vçl detâlâk - atjaunojamo/neatjaunojamo resursu patçriòð) un vienlaicîgi - radîto vides piesâròojumu (labklâjîbai lîdztekus radîtie atkritumi, daþâdu kaitîgu vielu un produktu nonâkðana vidç - gaisâ, ûdeòos, augsnç u.c.). Ekoefektivitâte kâ pietiekami racionâls un universâls ilgtspçjîguma mçrinstruments tiek lietots daþâdu valstu un organizâciju (piemçram, Eurostat, Eiropas Vides aìentûra, ANO, OECD u.c.) tautsaimniecîbas un integrçtajos pârskatos. 8

4 Kâ paaugstinât ekoefektivitâti, lai mçs dzîvotu labâk, vienlaicîgi mazâk apgânot un piegruþojot dabu un savu dzîves telpu? To var panâkt divos veidos:! efektîvâk izmantojot resursus - ievieðot inovâcijas resursu un darba spçka pielietoðanâ;! cilvçku vajadzîbu nodroðinâðanâ, kapitâla un resursu ietilpîgus produktus un pakalpojumus aizstâjot ar darba spçka (cilvçku kapitâla) ietilpîgiem. Cilvçku kapitâlam, kas bez kvantitatîvajiem aspektiem ietver arî veselîbu, izglîtîbu, sociâlo attîstîbu, nepastâv dabiski pieauguma un atraþoðanas ierobeþojumi. Ekoefektivitâtes izmaiòas to dinamikâ, savukârt, var realizçties trîs atsaistes lîmeòos (pçc tiem varam spriest par savas darbîbas efektivitâti un ilgtspçjîguma principu ievçroðanu vai tieði pretçji - ignorçðanu):! ekoefektivitâtes izmaiòas bez atsaistes (without decoupling) - attîstîbas scenârijs, kurâ ekonomiskâs izaugsmes (IKP vai pievienotâs vçrtîbas pieauguma) tempi atpaliek no resursu patçriòa vai vides piesâròojuma pieauguma tempiem (1.1. attçls, 1. lîkne);! ekoefektivitâtes izmaiòas ar vâju atsaisti (weak decoupling) - attîstîbas scenârijs, kurâ ekonomiskâs izaugsmes tempi apsteidz resursu patçriòa vai vides piesâròojuma pieauguma tempus, taèu pçdçjie tomçr saglabâjas pozitîvi (1.1. attçls, 2. lîkne);! ekoefektivitâtes izmaiòas ar stingru atsaisti (strong decoupling) - attîstîbas scenârijs, kurâ tiek nodroðinâti pozitîvi ekonomiskâs izaugsmes tempi, vienlaicîgi nodroðinot resursu patçriòa un vides piesâròojuma samazinâðanos jeb negatîvus pieauguma tempus (1.1. attçls, 3. lîkne). Latvijas ilgtspçjîgas attîstîbas stratçìijas mçríi Globâlie ilgtspçjîgas attîstîbas 27 politiskie principi ir definçti Rio deklarâcijâ. Latvijas ilgtspçjîgas attîstîbas mçríi izriet no ðiem principiem, tâs ìeopolitiskâs vietas pasaulç, dabas îpatnîbâm, sociâlâs un ekonomiskâs attîstîbas pieredzes un paðreizçjâ stâvokïa. Tie ir definçti Latvijas Ilgtspçjîgas attîstîbas pamatnostâdnçs.! Latvijai ir jâveido labklâjîbas sabiedrîba, kura augstu vçrtç un attîsta demokrâtiju, lîdztiesîbu, godîgumu un savu kultûras mantojumu.! Latvijai ir jâveido stabila tautsaimniecîba, kas nodroðina sabiedrîbas vajadzîbas, vienlaicîgi panâkot, lai ekonomiskâs izaugsmes tempi pârsniegtu vides piesâròojuma un resursu patçriòa tempus.! Latvijai jânodroðina droða un veselîbu neapdraudoða vide paðreizçjai un nâkamajâm paaudzçm.! Latvijai ir jânodroðina pietiekami pasâkumi bioloìiskâs daudzveidîbas saglabâðanai un ekosistçmu aizsardzîbai.! Latvijai sabiedrîbâ ir jâattîsta atbildîga attieksme pret dabas resursiem un nepârtraukti jâpaaugstina resursu izmantoðanas efektivitâte.! Latvijai no starptautiskas palîdzîbas saòçmçjas valsts pakâpeniski jâkïûst par valsti, kas spçj pati nodroðinât savas vajadzîbas un nepiecieðamîbas gadîjumâ pat sniegt palîdzîbu citâm valstîm.! Latvijai jânodroðina vides jautâjumu integrâcija un jâattîsta plaðs vides politikas lîdzekïu pielietojums visâs citâs nozaru politikâs.! Latvijai ir jânodroðina, lai tirgus ekonomikas mehânismi kalpotu ilgtspçjîgai attîstîbai.! Latvijai ir jânodroðina sabiedrîbas lîdzdalîba ilgtspçjîgas attîstîbas procesos.! Latvijai nepârtraukti jânovçrtç tâs progress noteikto ilgtspçjîgas attîstîbas mçríu sasniegðanâ. Indikatoru metodoloìija Septiòdesmitajos gados daþâda veida pârskatus sâka veidot pçc cçloòsakarîbu principa, t.i., raksturojoðos lielumus loìiski sagrupçjot cçloòsakarîbu jeb 3 fâþu slodzes-stâvokïarîcîbas modelî, kuru Ekonomiskâs sadarbîbas un attîstîbas organizâcija (angl. Organization for Economic Co-operation and Development jeb OECD) paplaðinâja ar vçl divâm fâzçm. Radâs piecu fâþu - virzoðo spçku - slodzes - stâvokïa - ietekmes - rîcîbas (angl. Driving force - Pressure - State - Impact - Response) modelis (izmanto ðaurâku tçmu pârskatos). Raksturojoðos lielumus, kas iekïauti noteiktâ analîtiskâ modelî, sauc par indikatoriem. Indikatori tiek sasaistîti vienotâ cçloòsakarîbu virknç, parâdot:! kas rada problçmu;! kâpçc tâ tiek radîta;! kâdu iespaidu tâ rada;! kâ vai kâdiem lîdzekïiem to atrisinât. Indikatoriem tiek izvirzîtas noteiktas metodiskas prasîbas, lai, publicçjot un interpretçjot tos daþâdos pârskatos, valstis un speciâlisti savâ starpâ saprastos. Tiem jâbût:! ticamiem;! noteiktu laika posmu un reìionu pârstâvoðiem;! zinâtniski precîziem;! ar standartizçtâm metodikâm iegûtiem, standartizçtâs mçrvienîbâs izteiktiem; 9

5 ! pârbaudâmiem;! viegli uztveramiem un saprotamiem;! salîdzinâmiem;! savstarpçji nedublçjoðiem;! lietotâjiem nepiecieðamiem;! jûtîgi reaìçjoðiem uz izmaiòâm;! tâdiem, kas ïauj prognozçt procesus;! tâdiem, kas nodroðina informâcijas ieguvi par saprâtîgâm izmaksâm. Indikatoru sûtîba ir nodroðinât ar informâciju lçmumu pieòemðanas procesâ vai, citiem vârdiem sakot, daþâda lîmeòa politikas korekcija. To ataino politikas cikla shçma (1.2. attçls). Veidojot ilgtspçjîgas attîstîbas indikatoru pârskatus, salikt indikatorus piecfâþu (vai trîsfâþu) modelî nav iespçjams, jo cçloòsakarîbu princips pçc bûtîbas izpauþas visu triju tçmu integrâcijâ. Ilgtspçjîgas attîstîbas indikatoru piesaiste ðâdâ shçmâ bûtu jâkoncentrç uz mijiedarbîbas saitçm starp klasiskajiem (piecu vai trîs fâþu modeïa) indikatoriem, bet sinerìçtiskie efekti ðâdâ komplicçtâ sistçmâ ir spçcîgâki par tieðajâm cçloòu-seku mijiedarbîbâm. Tâdçï ilgtspçjîgas attîstîbas indikatoru metodoloìijâ izmanto citus principus (skat. tâlâk tekstâ "trîs koridoru modeli" un attçlu 1.3.). Atbilstoði Rio Agenda nodaïâ izvirzîtajai prasîbai - nacionâlâ, starptautiskâ un nevalstisko organizâciju lîmenî attîstît ilgtspçjîgas attîstîbas indikatorus, lai uzlabotu lçmumu pieòemðanas informatîvo nodroðinâjumu - ANO Vides un attîstîbas komisijas 3. sesija gadâ apstiprinâja indikatoru izveides darba programmu (ðobrîd tâ ietver 134 indikatorus), kurus daþâdu pasaules reìionu valstis sâka aprobçt gadâ. Indikatoru sistçmas izveidç ir iesaistîjuðâs: ANO Ilgtspçjîgas attîstîbas nodaïa (ekspertu grupa); ANO Ekonomisko un sociâlo jautâjumu departaments; Eiropas Statistikas birojs (Eurostat); Eiropas Vides aìentûra (EVA); Ekonomiskâs sadarbîbas un attîstîbas organizâcija (OECD); Pasaules banka (IBRD); Starptautiskais Ilgtspçjîgas attîstîbas institûts (Kanâdâ) u.c. Lîdztekus pastâv vairâkas savstarpçji papildinoðas ilgtspçjîgas attîstîbas indikatoru sistçmas un vairâkas integrâlâs (sintçtisko indikatoru, indeksu) pieejas. Ir uzkrâta apjomîga pieredze indikatoru sistçmu veidoðanâ, kura ðobrîd dod iespçju nacionâlajâm valdîbâm izpildît augstâk minçto uzdevumu. Visplaðâk tiek izmantotas metodoloìiski teicami nodroðinâtâs ANO, OECD, EVA un Eurostat sistçmas. Lai saprotami novçrtçtu virzîbu uz kâdu stratçìisko mçríi, bieþi lieto tâ sauktos sintçtiskos indikatorus jeb indeksus (piemçram, tautas attîstîbas indekss, Dþini indekss, ekoloìiskâ pçda u.c.). Tradicionâli par viennozîmîgu "labklâjîbas indikatoru" uzskata iekðzemes kopproduktu (vai IKP uz vienu iedzîvotâju), taèu tas neietver visas labklâjîbas vai dzîves kvalitâtes dimensijas. Pçc savas bûtîbas IKP ir sintçtisks indikators, kurð ietver visdaþâdâkâs valstî saraþoto preèu un pakalpojumu apjomus (vai vienmçr iedzîvotâju labklâjîbai kalpo, piemçram, tabaka vai azartspçles kazino?), kas sintçtiski apkopotas vidçji svçrtâ lielumâ, par svara koeficientiem izmantojot ðo preèu un pakalpojumu cenas. Pilnvçrtîgâkai labklâjîbas novçrtçðanai bieþi veido nacionâli adaptçtus sintçtiskus indikatorus, kuri ietver visas nozîmîgâkâs dzîves sfçras. Ðajâ nolûkâ secîgi ir jâatbild uz ðâdiem jautâjumiem: 1. Cik tematiskâs jomas tiks aptvertas? 2. Kuras tematiskâs jomas tiks iekïautas sistçmâ? 3. Cik indikatori reprezentçs katru no tçmâm? 4. Tieði kuri indikatori tiks iekïauti? 5. Ar kâdiem svara koeficientiem tie tiks iekïauti? 6. Kâda atskaites sistçma tiks lietota kopçjam novçrtçjumam (reìionâls salîdzinâjums, salîdzinâjums ar attîstîbas ziòâ lîdzîgâm valstîm, salîdzinâjums ar pagâtnes norisçm vai prognozçtiem scenârijiem utt.)? Svarîgi, ka ðie jautâjumi ir jâatbild katrai valstij, ievçrojot vienîgi tai raksturîgo sociâlâ, kulturâlâ un politiskâ attîstîbas konteksta, dabas un ìeopolitiskos apstâkïus. Ðiem apstâkïiem un kontekstam jâbût izanalizçtam, nosprauþot nacionâlos ilgtspçjîgas attîstîbas mçríus un prioritâtes. (Pagaidâm daþâdu pasaules valstu un starptautisko organizâciju pûliòi ðajâ jomâ nav vainagojuðies ar bûtiskiem panâkumiem, tâdçï arî Latvijâ ðî pieeja tiek apzinâta, pçtîta, bet pagaidâm vçl nav pielietota.). Tâtad ilgtspçjîgas attîstîbas indikatoru sistçma vai sintçtiskais(ie) indikators(i) katrai valstij bûs individuâli. Atseviðío indikatoru praktiskâ pielietoðanâ ir jâvadâs no starptautiski pieòemtâs metodoloìijas, bet tieði kurus indikatorus un kâdâ kombinâcijâ lietot nacionâlo ilgtspçjîgas attîstîbas programmu nodroðinâjumam - ir katras valsts kompetence. Taèu, kâ zinâms, sistçma nav tâs elementu summa. Tâs papildu dimensijas, kas valsts attîstîbu neraksturo kâ atseviðíu tautsaimniecîbas nozaru attîstîbas kopainu, bet gan kâ visai sistçmai (valstij) raksturîgu pazîmju izmaiòas, iekïauj, modelim pievienojot treðo indikatoru kopumu - strukturâlos indikatorus. Daþkârt vienkârðoti ðo treðo kopumu saista ar sociâlo dimensiju. Ðo pieeju ataino "trîs koridoru" modelis (1.3. attçls). Runâjot par tautsaimniecîbas, vides un sociâlo jautâjumu integrâcijas procesu, vçl akcentçjamas trîs bûtiskas lietas, bez kuru apzinâðanas un pârzinâðanas integrâcijas process jeb ilgtspçjîga attîstîba bûtu tikai tukða èaula: 1. Nozaru un sektoru stratçìiskie plâni un programmas, norâdot, kâdâ veidâ tajos ir integrçti vides jautâjumi; vai ir izstrâdâti atbilstoði rîcîbas plâni ar noteiktu laika un resursu plânojumu (jaunu pieeju valsts politikas veido- 10

6 ! balvas un atzinîbas par videi draudzîgu praksi vai sasniegumiem Sareþìîtai, daudzdimensionâlai politikai arî indikatoru sistçma iegûst daudzas ðíautnes. Saglabâjot vides problemâtiku kâ vadoðo vai abas (ekonomisko un sociâlo) lîdzvçrtîgâs saistoðo, sistçma tiek papildinâta ar nozaru jeb sektorâlajiem indikatoriem, veidojot savstarpçju integrâciju (politikas lîmenî - vides jautâjumu integrâcija nozaru politikâs, bet indikatoru lîmenî - ekoefektivitâtes un energointensitâtes novçrtçjumi, vides profilu analîze). Eiropas Vides aìentûras piedâvâtâ ilgtspçjîgas attîstîbas indikatoru sistçmas loìiskâ shçma ir attçlota 1.4. attçlâ. "Latvijas ilgtspçjîgas attîstîbas indikatoru pârskats 2003" ir veidots pçc lîdzîgas loìikas. ðanâ ieviesa Ministru kabinetâ gada 9. septembrî akceptçtâs "Politikas plânoðanas pamatnostâdnes", saskaòâ ar kurâm valstî jâveic politikas plânoðanas reforma un jâpârskata visi vairâk nekâ 450 konceptuâlie dokumenti atbilstoði valsts prioritâtçm). 2. Kâdi vides politikas instrumenti nozarç îpaði tiek pielietoti, vai kâdi vispârçja lietojuma politikas instrumenti îpaði plaði un efektîvi darbojas. 3. Nozîmîgâkie vides aizsardzîbas (vai to veicinoði) projekti. Kâ vides politikas integrâcijas instrumenti, iespçju robeþâs aprakstîti arî ðajâ pârskatâ, minami:! aizliegumi darbîbâm;! licencçðana, atïauju reþîmi;! emisiju robeþvçrtîbas un vides kvalitâtes normatîvi (standarti);! tirdzniecîbas ierobeþojumi un aizliegumi;! ietekmes uz vidi novçrtçjuma procedûras;! ekonomiskie instrumenti (vides nodokïi, vispârçjie nodokïi, kuriem ir pozitîva ietekme uz vides aizsardzîbu un resursu taupîbu, videi draudzîgu darbîbu stimulçjoðas subsîdijas);! tirgus orientçti ekonomiskie instrumenti (brîvi tirgojamu piesâròoðanas licenèu sistçmas);! videi nelabvçlîgu subsîdiju atcelðana;! atbildîba par videi nodarîto kaitçjumu;! institucionâlâs regulçðanas reformas;! pieprasîjumu ietekmçjoði mârketinga pasâkumi;! brîvprâtîgie pasâkumi (eko-sertifikâti, brîvprâtîgâs izlietotâ iepakojuma apsaimniekoðanas programmas);! patçrçtâju tiesîbu nodroðinâjums;! produktu maríçðana (eko-maríçðana, brîdinâjuma maríçðana);! eko-audita, vides pârvaldîbas (EMAS, ISO ) sistçmas;! vides analîtiskâs uzskaites un pârskatu sistçmas;! dzîves cikla analîze;! sabiedrîbas informçðana un izglîtîba; Pârskatâ ietvertie dati pârsvarâ vienmçr bûs par ilgâku laika periodu, lai redzçtu tendences (ðajâ reizç - pârsvarâ no lîdz gadam, neietverot gadu). Ekonomikas tçmâs dati bûs arî kopð 1990.gada. Lîdztekus tiem, kur bija iespçjams, atspoguïotas arî prognozes tuvâkajiem gadiem. Savukârt normatîvie akti pârskatâ pieminçti tie, kuri pieòemti pçdçjâ gadâ, gan neaizmirstot arî bûtiskâkos iepriekðçjos gados pieòemtos - lielâkoties tie bûs pieòemtie grozîjumi. Avoti: /1/ The Sixth Environment Action Programme of the European Community Environment 2010: Our Future, Our Choice /2/ Communication from the Commission. A Sustainable Europe for a Better World: A European Union Strategy for Sustainable Development, Commission of the European Communities, Brussels, , COM (2001) 264 final /3/ Communication from the Commission to the Council and European Parliament. Ten years after Rio: Preparing for the World Summit on Sustainable Development in 2002, Brussels, , COM (2001) 53 final /4/ Commission of the European Communities. Report from the Commission - Environmental technology for sustainable development, Brussels, COM (2002) 122 final /5/ Commission of the European Communities. Commission Staff Working Paper in support of the Report from the Commission to the Spring European Council in Barcelona - 11

7 The Lisbon Strategy - Making Change happen, Brussels, /6/ Our Common Future. World Comission on Environment and Development. Oxford University Press. New York, 1987 /7/ Ecological Economics: The Science and Management of Sustainability / Edited by Robert Costanza. Columbia University Press. New York, /8/ Caring for the Earth. A Strategy for Sustainable Living. IUCN, UNDP, WWF. Gland, Switzerland, 1991 /9/ Earth Summit '92: The United Nations Conference on Environment and Development Rio de Janeiro The Regency Press Corporation. London, 1992 /10/ Sustainable Development. OECD Policy Approaches for the 21st Century. OECD, Paris, 1997 /12/ Living Planet Report WWF. Gland, Switzerland, 2000 /13/ Towards Sustainable Development of Local Authorities: Approaches, Expierences and Sources. / Prepared for the European Environment Agency by Malini Mehra. Amsterdam, 1997 /14/ Sigma - the bulletin of Eurostat. 2/2001 /15/ Indicators of Sustainable Development: Framework and Methodologies. UN DESA, New York, 2001 /16/ Towards Sustainable Development: Indicators to Measure Progress. OECD, Paris 2000 /17/ Sustainable Development and the New Economy. OECD, Paris 2001 Interneta adreses: index.htm integration/integration.htm integration/integration_history.htm Autore: Ieva Bruòeniece Konsultants: Jânis Bruòenieks 12